ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੇ ਤੱਤ

ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੇ ਤੱਤ

ਮੌਖਿਕਤਾ

ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਲਈ ਮੌਖਿਕਤਾ ਦਾ ਤੱਤ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕੋਈ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਸਾਰਾ ਸੰਚਾਰ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਐਲਨ ਡੰਡੀਜ਼ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮਾਪ ਦੰਡ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਨਾਲ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕੋਈ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਸਾਰਾ ਸੰਚਾਰ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਜਾਂ ਵਿਆਹ ਦੇ ਨੇਮ, ਆਦਿ ਪੁਸ਼ਤ ਦਰ ਪੁਸ਼ਤ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਤੁਰਦੇ ਹਨ। ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਮੌਖਿਕ ਦੇ ਉਲਟ ਕੇਵਲ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਅਕਤ ਤੇ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਆਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ ਪੁਸਤਕ ਵਾਲੇ ਕਾਵਿ - ਬੰਦ, ਹਾਸ਼ੀਆ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਚਿੱਠੀਆਂ ਆਦਿ। ਮੌਖਿਕ ਸੰਚਾਰ ਵਾਲੇ ਮਾਪ - ਦੰਡ ਸੰਬੰਧੀ ਤੀਸਰੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਰੂਪ ਸਰੀਰਕ ਹਰਕਤਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਮੌਖਿਕ ਨੂੰ ਲਿਖਿਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੌਖਿਕ ਸੰਚਾਰ ਵਾਲੇ ਮਾਪ-ਦੰਡ ਸਬੰਧੀ ਤੀਸਰੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਰੂਪ ਸਰੀਰਕ ਹਰਕਤਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਗੱਲ ਸਦੇਹ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਨਾਚ, ਖੇਡਾਂ ਤੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਤੁਰਦੇ ਹਨ।" ਭਾਵੇਂ ਮੌਖਿਕ ਨੂੰ ਲਿਖਿਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਸਬੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੀ ਸਾਮਗਰੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕਾਰਜਾਂ ਤੋਂ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਪਰੰਪਰਾ

           ਪਰੰਪਰਾ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਹੈ। ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਲੋਕਧਾਰਾ ਜੀਵੰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ। ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਉਹੀ ਪੱਖ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੁਸ਼ਤ ਦਰ ਪੁਸ਼ਤ ਅਗੇ ਚਲੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਟੀ. ਐਸ. ਏਲੀਅਟ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਨਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਅੰਧਾ ਧੁੰਧ ਪੈਰਵੀ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ, "ਪਰੰਪਰਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਆਪਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਚੋਖੀ ਘਾਲਣਾ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸਿਰੜ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਲੋਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਹੈ। ਡਾ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਅਨੁਸਾਰ, "ਲੋਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਸਦਾ ਪਰੰਪਰਾ ਮੁਖ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਾਰਾ ਅਡੰਬਰ ਲੋਕ ਧਾਰਾ ਦਾ ਹੀ ਸਾਕਾਰ ਹੈ।" ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਲੋਕਮਾਨਸ

               ਲੋਕਧਾਰਾ ਦਾ ਤੀਜਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੱਤ ਲੋਕਮਾਨਸ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਮਾਜ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾ ਵਾਂਗ ਪੁਸ਼ਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ "ਲੋਕ ਸੰਸਕਿ੍ਤੀ ਦੀ ਹਰ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਭੌਤਿਕ ਪ੍ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਵੇਗ ਦਾ ਮੂਲ ਸਰੋਤ ਸਾਮੂਹਿਕ ਚਿੱਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਸਾਮੂਹਿਕ ਚਿੱਤ ਨੂੰ ਲੋਕ ਮਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਮਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਇਸਦਾ ਤਰਕ ਰਹਿਤ ਹੋਣਾ ਦੂਜਾ ਇਸਦਾ ਰਹੱਸਮਈ ਹੋਣਾ ਹੈ।

1. ਅਨੋਖਾ ਕਲਪਨਾ ਚਿਤੰਨ

2.ਜਾਦੂ ਟੂਣਾ ਚਿਤੰਨ

3.ਚੇਟਨਵਾਦੀ ਚਿਤੰਨ

4.ਰੀਤ ਚਿਤੰਨ

ਪਹਿਲਾਂ, ਲੋਕ ਮਨ ਅਨੋਖਾ ਕਲਪਨਾ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਲੋਕ ਮਨ ਨੂੰ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਮਨ ਦਾ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਵਿਗਿਆਨੀ ਮਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਮਨ ਲਈ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੈ ਜੋ ਕਲਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਜੋ ਸੰਭਵ ਹੈ ਉਹ ਅਸਲੀਅਤ ਹੈ। ਲੋਕ ਮਨ ਲਈ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੀ ਕਰਾਮਤ ਜੋੜੀ ਜਾਂ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਕਲਪਿਤ ਸਾਮਗਰੀ ਅਤੇ ਰੂੜੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੈ ਉਹ ਪਰੰਪਰਾ ਨੇ ਅਪਣਾ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਸਤ ਹੈ। ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ, ਮਸਲੇ ਆਦਿ ਭਾਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹਨ।

ਦੂਜਾ, ਲੋਕ ਮਾਨਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਦੂ - ਟੂਣੇ, ਮੰਤਰ, ਜੰਤਰ ਨਾਲ ਅਸੰਭਵ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਇਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਦੇ ਮਾਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿਆਣਾ ਜਾਂ ਚੇਲਾ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜਾਦੂ ਇਕ ਕਲਾ ਹੈ, ਜੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਮਿੱਥ ਕੇ ਤੁਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਘਟਨਾ ਕਿਸੇ ਦੈਵੀ ਜਾਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਦਖਲ ਦੇਣ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੰਤਰਾ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਤੇ ਰੀਤਾ ਨਾਲ਼ ਉਹ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਉਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਲੈਣ ਦਾ ਕਰਮ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਨਾਲ਼ ਉਹ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਤੀਜਾ, ਲੋਕ ਮਾਨਸ ਚੇਤਨਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਹੈ। ਲੋਕ ਮਾਨਸ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਜਾਨ ਵੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਤਮਸ਼ੀਲ ਚਿੰਤਕ ਅਨੁਸਾਰ ਜੜ੍ਹ ਵਿਚ ਚੇਤੰਨਤਾ ਹੈ। ਡਾ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਅਨੁਸਾਰ ਨੀਤੀ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਜੜ ਚੇਤਨ ਅਤੇ ਭਾਵ ਵਾਚਕ ਸੱਭ ਵਸਤੂਆ ਕਾਈਆਧਾਰੀ ਹਨ। ਲੋਕ ਮਾਨਸ ਨਾ ਸਿਰਫ ਕਾਇਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਣ ਤੱਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਗੋ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਅਤੇ ਨਿੱਜ ਦੀ ਪਰਛਾਈ ਵੇਖਦਾ ਹੈ।

ਚੌਥਾ, ਲੌਕਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਬਿਮਾਰੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਰੀਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੋਕ ਮਨ ਦਾ ਯਥਾਰਥ , ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨਾਲੋ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਮਨ ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿੱਥ ਆਖੇ ਜਾਂ ਗੈਰ- ਸੱਭਿਅਕ ਆਖੇ ਪਰ ਲੋਕ ਮਨ ਉਸਨੂੰ ਯਥਾਰਥ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਦੀਆ ਹੱਦਾ ਬਨੇ ਇਸ ਤਰਾਂ ਟੱਪ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕੰਧ ਨੂੰ ਟੱਪ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।