ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ
ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਪਾਰਵਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਅਵਤਾਰ - ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕੁਝ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਦਰ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ - ਮਦੁਰੈ, ਤਮਿਲਨਾਡੁ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਬੇਹੱਦ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਅੱਮਾਨ ਮੰਦਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਦਸ ਮਹਾ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੇਵੀ ਲਲਿਤਾ ਤਰਿਪੁਰਾਸੁੰਦਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਪੁਰਾਣੇ ਪਾਂਡਿਆ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਜਾਂ ਰਾਣੀ ਵਜੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰ ਦੁਆਰਾ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗੁਣਗਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਨਿਰੁਕਤੀ
[ਸੋਧੋ]
ਸ਼ਬਦ ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ (ਮੱਛੀ ਵਰਗੇ ਨੈਣਾਂ ਵਾਲੀ,ਯਾਨੀ, ਬਦਾਮ ਨੈਣੀ) ਤਮਿਲ ਸ਼ਬਦ ਮੀਨ (ਮੱਛੀ) ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ ਅਕਸ਼ੀ, ਜਾਂ ਅਕਸ਼ਯਾਮ (ਅੱਖਾਂ) ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ।[1] ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਤਾਮਿਲ ਨਾਮ ਤਦਾਦਕਾਈ ("ਮੱਛੀ ਵਾਲੀ ਅੱਖ") ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮੁੱਢਲੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ, ਅਣਵਿਆਹੇ ਅਤੇ ਮਾਸ ਖਾਣ ਵਾਲੀ ਦੇਵੀ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਵਜੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਤਾਮਿਲ ਨਾਮ "ਅੰਗਿਆਰਕੰਨੀ" ਜਾਂ "ਅੰਕਾਰਇਕਰੰਨਾਮੀ" (ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, "ਸੁੰਦਰ ਮੱਛੀ ਵਰਗੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀ ਮਾਂ") ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਵੀ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ "ਮੱਛੀ ਦਾ ਨਿਯਮ", ਤਾਮਿਲ ਸ਼ਬਦ ਮੀਨ (ਮੱਛੀ) ਅਤੇ ਆਚੀ (ਨਿਯਮ) ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[2][3]
ਇਸ ਅਪੀਲ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਅਰਥ ਸੁਝਾਏ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਛੇਰੇ-ਲੋਕ ਦੀ ਦੇਵੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੱਛੀਆਂ ਵਾਂਗ “ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਚਮਕਦਾਰ” ਹਨ, ਜਾਂ ਇਹ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹਨ ਇੱਕ ਮੱਛੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਾਂਗ “ਲੰਬੀਆਂ ਅਤੇ ਪਤਲੀਆਂ” ਹਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਆਖਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਾਮ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ਕਿ ਮੱਛੀਆਂ ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ: ਦੇਵੀ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਤੋਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਰੁਕਦੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਆਖਿਆ ਵੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਾਮ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ਕਿ ਮੱਛੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਖੁਆਉਂਦੀ ਹੈ; ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵੀ ਇੱਥੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਝਾਤ ਮਾਰ ਕੇ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।[4]
ਪਾਠ
[ਸੋਧੋ]ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਮਹਾਨ ਭਜਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਚੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਂ ਨੀਲਕੰਤ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਦਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਆਦਿ ਸਂਕਾਰਾਚਾਰੀਆ (8ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ.) ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਸਟੋਟਰਮ ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਪੰਚਰਤਨਮ (ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਦੇ ਪੰਜ ਗਹਿਣੇ) ਉਸ ਲਈ ਇੱਕ ਮਨੋਰਥ ਸੀ। ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਸਿੱਧੀ ਸਟੋਟਰਮ ਲਲਿਤਾ ਸਹਸ੍ਰਨਾਮਾ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਵਕੱਰਾ ਲਕਸ਼ਮੀ ਪਰਿਵਹਾ ਚਾਲਾਨ ਮੀਨਾਭਾ ਲੋਖਾਣਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹਵਾਲਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ (ਉਹ ਜਿਹੜੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਅੱਖਾਂ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਤਲਾਅ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀਆਂ ਵਾਂਗ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ)।
ਇਤਿਹਾਸ
[ਸੋਧੋ]13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਤਾਮਿਲ ਪਾਠ ਤਿਰੂਵਿਲਯਤਰਪਾਰਨਾਮ ਵਿੱਚ, ਰਾਜਾ ਮਲਾਇਆਧਵਾਜ ਪਾਂਡਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕੰਚਨਮਲਾਈ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਲਈ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਇੱਕ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਧੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 3 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਛਾਤੀਆਂ ਸਨ। ਸ਼ਿਵ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਵਾਂਗ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਤੀਜੀ ਛਾਤੀ ਗੁਆ ਦੇਵੇਗੀ। ਉਹ ਸਲਾਹ ਉਸ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਲੜਕੀ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਰਾਜੇ ਦੀ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਸੱਚ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।[5] ਉਹ ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਦਾ ਅਸਲ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।
ਮੰਦਰ
[ਸੋਧੋ]
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਮਦੁਰਈ ਵਿੱਚ, ਮੰਦਰ ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦੇਵੀ ਵਜੋਂ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਅੰਮਾ ਜਾਂ ਮਿਨਾਕਸ਼ੀ-ਸੁੰਦਰੇਸ਼ਵਰਾ ਮੰਦਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[6][7] ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਦਾ ਅਸਥਾਨ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ "ਸੁੰਦਰੇਸ਼ਵਰ" ਦੇ ਅੱਗੇ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ।[8]
- ↑ William P. Harman (1992). The Sacred Marriage of a Hindu Goddess. Motilal Banarsidass. p. 24. ISBN 978-81-208-0810-2.
- ↑ Journal of Indian History. Department of History, University of Kerala. 2002. p. 96.
- ↑ Excerpt for the etymology of Meenatchi from "A Comprehensive Etymological Dictionary of the Tamil Language, Vol. VII, PART - II", page 68: மீனாட்சி,Mīṉāṭci, பெ. (n.) மதுரையை உறைவிடமாகக் கொண்ட தெய்வம்; Umā, the tutelary Goddess of Madurai. [மீன் + ஆட்சி. மீனைக் கொடியில் சின்னமாகக் கொண்டவள்.] Translation: [ Meen + Aatchi. Her who put the fish as symbol for the flag.] (மீன் - Mīṉ which means "fish", ஆட்சி- āṭci which means "rule")
- ↑ Klaus K. Klostermaier (2014). A Concise Encyclopedia of Hinduism. Oneworld. p. 153. ISBN 978-1-78074-672-2.
- ↑ Susan Bayly (1989). Saints, Goddesses and Kings: Muslims and Christians in South Indian Society, 1700-1900. Cambridge University Press. pp. 29–30. ISBN 978-0-521-89103-5.
- ↑ Madurai, Encyclopedia Britannica
- ↑ Vijaya Ramaswamy (2017). Historical Dictionary of the Tamils. Rowman & Littlefield Publishers. pp. 9–10, 103, 210, 363–364. ISBN 978-1-5381-0686-0.
- ↑ Bharne, Vinayak; Krusche, Krupali (2014-09-18). Rediscovering the Hindu Temple: The Sacred Architecture and Urbanism of India (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Cambridge Scholars Publishing. ISBN 9781443867344.