ਤਿੱਬਤ

ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਪਠਾਰ

ਤਿੱਬਤ (ਤਿੱਬਤੀ: བོད་ཡུལ།) ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਭੂਮੀ ਮੁੱਖ ਉੱਚ ਪਠਾਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੀਨੀ ਜਨਵਾਦੀ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਤਿੱਬਤ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਅੱਡ ਦੇਸ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧਰਮ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤਿੱਬਤੀ। ਚੀਨ ਦੁਆਰਾ ਤਿੱਬਤ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ (1955) ਉੱਥੇ ਦੇ ਦਲਾਈ ਲਾਮਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਸ਼ਰਨ ਲਈ ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ।

ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ

ਤਿੱਬਤ 32 ਡਿਗਰੀ 30 ਮਿੰਟ ਉੱਤਰੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ 86 ਡਿਗਰੀ ਸਿਫ਼ਰ ਮਿੰਟ ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਲੜੀਆਂ, ਕੁਨਲੁਨ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਉੱਚਾਈ 16,000 ਫੁੱਟ ਤੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ 47,000 ਵਰਗ ਮੀਲ ਅਤੇ 1953 ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਮੁਤਾਬਕ ਅਬਾਦੀ 1,273,969 ਹੈ। ਤਿੱਬਤ ਦਾ ਪਠਾਰ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ੀਕਾਂਗ (Sikang), ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਮੀਰ, ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਹਾੜੀ ਲੜੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕੁਨਲੁਨ ਪਹਾੜ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਪਠਾਰ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਬ੍ਰਹੱਤਰ ਨਦੀਆਂ ਹਾਂਗਹੋਂ, ਮੇਕਾਂਗ ਆਦਿ ਦਾ ਉਦਗਮ ਥਾਂ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰ ’ਚੋ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 1200 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੱਕ ਜੰਗਲ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਘਾਟੀਆਂ 5,000 ਫੁੱਟ ਉੱਚੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਕਿਸਾਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਲਵਾਯੂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਕੀ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਵੱਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਸੰਘਣਾਪਣ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਇਦਾਨ ਘਾਟੀ ਏਵੇਂ ਕੀਕੋਨੀਰ ਜਨਪਦ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਹਰਲੇ ਤਿੱਬਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਨਦੀ ਤਸਾਡਪਾ (ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ) ਹੈ, ਜੋ ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਝੀਲ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਵਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਮੁੜ ਕੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਘਾਟੀ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਅਨੇਕ ਝੀਲਾਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਟੇਂਗਾਰੀ ਨਾਰ ਮੁੱਖ ਹੈ। ਤਸਾਡਪਾ ਦੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨਗਰ ਲਾਸਾ, ਗਸਾਡਸੇ ਅਤੇ ਸ਼ਿਗਾਤਸੇ ਆਦਿ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਬਾਹਰਲੇ ਤਿੱਬਤ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਗ ਖੁਸ਼ਕ ਜਲਵਾਯੂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਸ਼ੂ ਚਾਰਨ ਦੇ ਲਾਇਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪੇਸ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਖ਼ਤ ਠੰਡ ਸਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਯਾਕ ਮੁੱਖ ਹੈ ਜੋ ਦੁੱਧ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰ ਢੋਣ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਗੁੱਝੀ ਗੱਲ, ਬੱਕਰੀਆਂ ਵੀ ਪਾਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭੂਖੰਡ ਵਿੱਚ ਲੂਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸੋਨਾ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਧਰਮੀ ਖਣਿਜ ਦੇ ਸੈਂਚੀਆਂ ਭੰਡਾਰ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਊਬੜ ਖਾਬੜ ਪਠਾਰ ਵਿੱਚ ਰੇਲਮਾਰਗ ਬਣਾਉਣਾ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕੰਮ ਹੈ ਸੋ ਪਹਾੜ ਸੰਬੰਧੀ ਰਸਤੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਰਾਜ ਮਾਰਗ (ਸੜਕਾਂ) ਹੀ ਮਰਨਾ-ਜੰਮਣਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਇਹ ਸੜਕਾਂ ਤਸਾਡਪਾਂ ਨਦੀ ਦੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਨਗਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੀਕਿੰਗ-ਲਾਸਾ ਰਾਜ ਮਾਰਗ ਅਤੇ ਲਾਸਾ-ਕਾਠਮੰਡੂ ਰਾਜ ਮਾਰਗ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਹੋ ਜੋਣ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਚੀਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਹੀ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਰਤ ਦੇਸ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਸਨ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਵਾਸੀ ਲੂਣ, ਚਮੜੇ ਅਤੇ ਉੱਨ ਆਦਿ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਤੋਂ ਚਾਹ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਤਿੱਬਤ ਅਤੇ ਸ਼ਿੰਜਿਆਂਗ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸੜਕ, ਜੋ ਲੱਦਾਖ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਲਾਸਾ-ਪੀਕਿੰਗ ਹਵਾਈ ਫੌਜ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੰਗੋਲ ਜਾਤੀ ਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਬਹੁਤ ਵਿਰਲੀ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਉੱਚ ਪਹਾੜ ਸ਼ਰੇਣੀਆਂ, ਕੁਨਲੁਨ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ 16000 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਲਗਭਗ 7ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਹੀ ਇੱਥੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। 1013 ਈ ਵਿੱਚ ਨੇਪਾਲ ਤੋਂ ਧਰਮਪਾਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੋਧੀ ਵਿਦਵਾਨ ਤਿੱਬਤ ਆਏ। 1042 ਈ ਵਿੱਚ ਦੀਪੰਕਰ ਸ਼ਰੀਗਿਆਨ ਅਤੀਸ਼ਾ ਤਿੱਬਤ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਾਕਿਅਵੰਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ 1207 ਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਮੰਗੋਲਾਂ ਦਾ ਅੰਤ 1720 ਈ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਦੇ ਮਾਂਚੂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਹੋਇਆ। ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, ਜੋ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਇੱਥੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀ, ਉੱਤੇ 1788- 1792 ਈ ਦੇ ਗੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਜਮ ਸਕੇ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਤਿੱਬਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਜ਼ਾਦ ਸੱਤਾ ਸਥਿਰ ਰੱਖੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੱਦਾਖ ਉੱਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਅਤੇ ਸਿੱਕਮ ਉੱਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਜਮਾ ਲਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਪਾਰਕ ਚੌਕੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਕਈ ਅਸਫਲ ਜਤਨ ਕੀਤੇ। ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਤਾਬਕ ਤਿੱਬਤ ਨੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਨੇਪਾਲ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਲੜਾਈ ਕਰਨੀ ਪਈ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਤਿੱਬਤ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਨੇਪਾਲ ਨੂੰ 5000 ਨੇਪਾਲੀ ਰੁਪਏ ਹਰਜਾਨਾ ਭਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਆਜਿਤ ਹੋ ਕੇ ਨੇਪਾਲ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਚੀਨ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਚੀਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਸਨੇ ਨੇਪਾਲ ਵਲੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਤਾਂ ਪਾ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ 1906-07 ਈ ਵਿੱਚ ਤਿੱਬਤ ਉੱਤੇ ਚੀਨ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਯਾਟੁੰਗ ਗਿਆਡਸੇ ਅਤੇ ਗਰਟੋਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਚੌਕੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ। 1912 ਈ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਵਲੋਂ ਮਾਂਚੂ ਸ਼ਾਸਨ ਅੰਤ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਤਿੱਬਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਸੰਨ 1913-14 ਵਿੱਚ ਚੀਨ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਦੀ ਬੈਠਕ ਸ਼ਿਮਲਾ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਠਾਰੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਵੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

1. ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਰਤਮਾਨ ਚੀਨ ਦੇ ਸਿੰਘਾਈ ਅਤੇ ਸਿਕਾਂਗ ਸੂਬੇ ਹਨ। ਇਸਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤਿੱਬਤ (Inner Tibet) ਕਿਹਾ ਗਿਆ।
2. ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸਾ ਜੋ ਬੋਧੀ ਧਮਾਨੁਯਾਈ ਸ਼ਾਸਕ ਲਾਮਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਇਸਨੂੰ ਬਾਹਰਲਾ ਤਿੱਬਤ (Outer Tibet) ਕਿਹਾ ਗਿਆ।

ਸੰਨ 1933 ਈ ਵਿੱਚ 13 ਉਹ ਦਲਾਈ ਲਾਮਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲਾ ਤਿੱਬਤ ਵੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਚੀਨੀ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲੱਗਾ। ਚੀਨੀ ਭੂਮੀ ਉੱਤੇ ਲਾਲਿਤ ਪਾਲਿਆ ਹੋਇਆ 14 ਉਹ ਦਲਾਈ ਲਾਮਾ ਨੇ 1940 ਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਨ ਭਾਰ ਸੰਭਾਲਿਆ। 1950 ਈ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਾਰਵਭੌਮ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਏ ਤਾਂ ਪੰਛੇਣ ਲਾਮਾ ਦੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਵਖਾਵੇ ਦੀ ਨੌਬਤ ਤੱਕ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਚੀਨ ਨੂੰ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਮਿਲ ਗਿਆ। 1951 ਦੀ ਸੁਲਾਹ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਸਾਮਵਾਦੀ ਚੀਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਭੂਮੀਸੁਧਾਰ ਕਨੂੰਨ ਅਤੇ ਦਲਾਈ ਲਾਮਾ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਕਟੌਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦੀ ਅੱਗ ਸੁਲਗਣ ਲੱਗੀ ਜੋ ਤਰਤੀਬਵਾਰ 1956 ਅਤੇ 1959 ਈ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਭੜਕ ਉੱਠੀ। ਪਰ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੁਆਰਾ ਚੀਨ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ, ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚ ਕੇ ਦਲਾਈ ਲਾਮਾ ਨੇਪਾਲ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ। ਹੁਣ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਚੀਨ ਨਾਲੋਂ ਤਿੱਬਤ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ‍ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਸਰਵਤੋਭਾਵੇਨ ਚੀਨ ਦੇ ਅਨੁਗਤ ਪੰਛੇਣ ਲਾਮਾ ਇੱਥੇ ਦੇ ਨਾਮਮਾਤਰ ਹੁਕਮਰਾਨ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾ

ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਿੱਬਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਿਨੋ-ਤਿੱਬਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਤਿੱਬਤੀ-ਬਰਮਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕਰਦੇ ਹਨ ਹਾਲਾਂਕਿ' ਤਿੱਬਤੀ 'ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹਿਮਾਲਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।