ਗੰਗੋਤਰੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ

ਅਨੰਤਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਗੰਗੋਤਰੀ ਪੂਜਾ-ਅਰਚਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਥਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸਦੀਆਂ ਨਾਲ਼ਮੁਨੀਆਂ, ਸਾਧੂਆਂ ਅਤੇ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਦੁਰਗਮ ਖੇਤਰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਪਾਉਣ ਹੇਤੁ ਇੱਥੇ ਪੁੱਜਦੇ ਰਹੇ। 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਅੰਗ੍ਰੇਜ ਅਨੁਸੰਧਾਨੀਆਂ ਨੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਦੇ ਉਦਗਮ ਥਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ। ਜੇ. ਬੀ. ਫਰੇਜਰ ਨੇ ਸਾਲ 1815 ਦੀ ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੌਰੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਪਹਿਲਾਂ ਯੂਰਪੀ ਜਵਾਨ ਫੌਜੀ - ਅਧਿਕਾਰੀ ਜੇੰਸ ਹਰਬਰਟ ਗੰਗਾ ਦੇ ਸ਼ਰੋਤ ਗੋਮੁਖ ਤੱਕ ਅੱਪੜਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਮੁਸੰਮੀ ਥਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਗੰਗੋਤਰੀ ਬਾਹਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਅਛੂਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭੱਜਿਆ ਨਾਲ਼ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਥਾਂ ਹੋਣ ਸਦਕਾ ਹੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੀਰਥਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਪੁਰੋਹਿਤਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ, ਪੰਡਿਆਂ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਇਸ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਪਾਂਡੇ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਰਵਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਰੱਖਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪਰਵਾਰ ਦੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਜਾ ਵਿੱਚ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।

ਵਾਸਤੁਕਲਾ

ਈ. ਟੀ. ਏਟਕਿੰਸਨ ਨੇ ਸਾਲ 1882 ਵਿੱਚ ਗੰਗੋਤਰੀ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਈਦ - ਗਿਰਦ ਦੇ ਭਵਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, “ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਇੱਕ ਪਵਿਤਰ ਸ਼ਿਲਾ ਉੱਤੇ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਨਾਲ਼ਰਾਜਾ ਭਾਗੀਰਥ, ਮਹਾਦੇਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਵਰਗਾਕਾਰ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ਭਵਨ 12 ਫੀਟ ਉੱਚਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਗੋਲਾਕਾਰ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕ‌ਿ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਾਨਿਇਤ: ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਲਕੁੱਲ ਪੱਧਰਾ, ਲਾਲ ਧੁਮਾਵ ਦੇ ਨਾਲ ਸਫੇਦ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਉੱਤੇ ਖਰਬੂਜੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਇੱਕ ਤੁਰਕੀ ਟੋਪੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੀਖਰ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਵਰਗ ਦੇ ਪੂਰਵੀ ਸਿਰੇ ਵਲੋਂ, ਜੋ ਪਵਿਤਰ ਸ਼ਰੋਤ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਮੁੜਿਆ ਹੈ ਉਥੇ ਹੀ ਇਹ ਪੱਥਰ ਦੀ ਛੱਤ ਸਹਿਤ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਰਵੇਸ਼ ਦਵਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਠੀਕ ਇਸ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਇਸ ਸਰੂਪ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਮੰਦਿਰ ਭੈਰੋਜੀ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ਥਾਂ ਦੇ ਅਭਿਭਾਵਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵੱਡੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ, ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਅੰਨਿ ਦੇਵੀ - ਦੇਵਤਰਪਣ ਦੀ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹੈ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇਸ ਥਾਂ ਨਾਲ਼ ਹੈ। ਸੰਪੂਰਣ ਥਾਂ ਅਨਘੜੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦੀ ਬਣੀ ਇੱਕ ਦੀਵਾਲ ਨਾਲ਼ ਘਿਰਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ਸਤ ਸਪਾਟ ਪੱਥਰ ਹੈ। ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ ਉੱਥੇ ਪੁਜਾਰੀ ਬਾਹਮਣ ਲਈ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਉੱਤੇ ਆਰਾਮ ਦੇਹ ਘਰ ਹੈ। ਅਹਾਤੇ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਛਾਂਦਾਰ ਉਸਾਰੀ ਹੈ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਹੈ ਜੋ ਉੱਤੇ ਲਮਕਦੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਰਾ ਪਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ। ”

ਸਾਰਾ ਲੋਕ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਇਸ ਵਰਣਨ ਨਾਲ਼ਸਹਿਮਤ ਹੋਗੇਂ ਕਿਉਂਕਿ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਤਬਦੀਲੀ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਅਰੰਭ ਨਾਲ਼ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਖਾਸਕਰ ਜਦੋਂ ਨਾਲ਼ਗਾੜੀਆਂ ਚਲਣ ਲਈ ਸੜਕਾਂ ਬੰਨ ਗਈ ਹੈ, ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣਾ ਸਹਿਜ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀ ਅਤੇ ਸੈਲਾਨੀ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਕਮਾਈ ਵਧੀ ਹੈ ਜਿਨੂੰ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਉੱਤੇ ਖਰਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੱਕੜੀ ਅਤੇ ਟੀਨ ਦੇ ਏਕਲ ਭਵਨ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਈਟੋਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਉਸਾਰੀ ਨੇ ਲੈ ਲਿਆ ਹਨ। ਮੂਲ ਸਥਾਨ - ਘਾਟ ਦੇ ਬਾਲੁਈ ਕੰਡੇ ਉੱਤੇ ਹੁਣ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਉਸਾਰੀ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਦੀ ਦੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਲੰਬਵਤ ਪਹਾੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਭਵਨ - ਉਸਾਰੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਭਵਨ ਬਹੁਤ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਪਤਲੇ ਖੰਭਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਭੁਚਾਲ ਸੰਭਾਵਿਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਚਿਹਨ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਭਵਨ ਵੱਡੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਚੇ ਅਤੇ ਬਹੁਮੰਜਿਲੇ ਹਨ।

ਸਭਿਅਤਾ

ਇੱਥੇ ਕਈ ਕੁੰਡ ਜਾਂ ਤਾਲਾਬ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ, ਬਰਹਮਕੁੰਡ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਕੁੰਡ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲਈ, ਡੁਬਕੀ ਲਗਾਉਣਾ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਡੁਬਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਦਾਨ ਸਾਰੇ ਪਾਪ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ਼ਮੁਕਤੀ ਦਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਗੰਗੋਤਰੀ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਬਾਹਮਣ ਗੰਗੋਤਰੀ ਇਤਹਾਸ ਨਾਲ਼ਜੁੜੇ ਹਨ। ਗੰਗੋਤਰੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਪੰਡਿਆ ਮੁਖਬਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸੇਮਵਾਲ ਬਾਹਮਣ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਥਾਪਿਆ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਗੜਵਾਲ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੇ ਸਰੋਲਾ ਸਭ - ਡਿਵਿਜਨ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੈ। ਗੜਵਾਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਾਹਮਣ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਰੂਪ ਨਾਲ਼ਗੰਗਾਰੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੈ (ਉਹ ਲੋਕ ਜੋ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ) ਉੱਤੇ ਬਿਹਤਰ ਵਰਗ ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਸਰੋਲਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਮੰਣਦੇ ਹੈ, ਉਹ ਜੋ ਗੜਵਾਲ ਦੇ ਰਾਜਾਵਾਂ ਦੇ ਰਸੋਈਆਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਹੁੰਦੇ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇਲਈ ਇਹ ਨਾਮ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਇਹ ਕਿ ਜਦੋਂ ਫੌਜੀ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰਾਜਾ ਅਭਏ ਪਾਲ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਨਿਕਾਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਹ ਆਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਰਾਜਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਰਸੋਈ ਦੇ ਇੱਕ ਹੀ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਭੋਜਨ ਕਰੋ - ਜਿਸ ਰਿਵਾਜ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੈ।

ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗੰਗੋਤਰੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ - ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਗੰਗੋਤਰੀ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀਆਂ ਦਾ ਤਾਂਤਾ ਲਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਦੀ ਆਵਾਜਾਹੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਹੈ। ਗੰਗੋਤਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਤੱਕ ਸੜਕ ਬਣਨੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਥੇ ਘਰ ਵਸਾਉਣਾ ਅਕਸਰ ਅਸੰਭਵ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨਿਰਜਨ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੈਰ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾ ਮੌਸਮ ਨਾਲ਼ ਜੁੜਿਆ ਛੋਟੇ ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਇੱਥੇ ਆਕੇ ਬਸ ਗਏ। ਇਸ ਵਪਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਬਾਹਮਣ ਪਰਵਾਰ ਹਨ ਉੱਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਰਾਜਪੂਤ ਵੀ ਹੈ। ਪਰਵਾਰਿਕ ਬੰਧਨ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੇ ਹਨ ਅਤੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਹੀ ਇਸ ਥਾਂ ਦਾ ਕਾਬੂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੰਗੋਤਰੀ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਮੁਸੰਮੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕ ਅਪਰੈਲ ਤੋਂ ਅਕਤੂਬਰ ਤੱਕ ਹੀ ਤੀਰਥਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਠੰਡ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਉੱਚਾਈ ਦੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਗੰਗੋਤਰੀ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨਿੱਖੜ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁ ਤੀਰਥਸਥਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਪੰਡੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਜਜਮਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪਰਵਾਰ ਵਰਗਾ ਹੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰੜੇ ਆਪਣੇ ਜਜਮਾਨਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ, ਘਰ, ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਅਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਜਜਮਾਨ ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਮਿਹਨਤਾਨਾ ਅਤੇ ਉਪਹਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਮੂਨੇ ਨੂੰ ਗੰਗੋਤਰੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਡਿਆਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਗੌਣ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਆਵਾਸੀਏ ਵਿਕਲਪ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਹੁਣ ਕਈ ਪੰਡੇ-ਪਰਵਾਰ ਦੁਕਾਨਾਂ ਜਾਂ ਹੋਟਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਕੰਮ ਲੱਗ ਗਏ ਹਨ ਉੱਤੇ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਰਥਕ ਦਸ਼ਾ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ।