ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ
ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Lang/data/iana scripts' not found.; Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Lang/data/iana scripts' not found.), ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਅਤੇ ਗਿਰੀਰਾਜ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਥੁਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਸਬੇ ਗੋਵਰਧਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਹਿੰਦੂ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਥੁਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ 8 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬੀ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਗੋਵਰਧਨ ਅਤੇ ਰਾਧਾ ਕੁੰਡ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ,[1][2] ਵਿਚ ਆਈ.ਐਸ. ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 21 ਕਿ.ਮੀ. (13 ਮਈ) ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹੈ।[3] ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕੇਂਦਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭੂਮੀ (ਗੋਵਰਧਨ ਸੀਲਾ) ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।[4][5]
ਵਿਉਂਤਪਤੀ
[ਸੋਧੋ]'ਗੋਵਰਧਨ' ਨਾਮ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਅਨੁਵਾਦ ਹਨ। ਅੱਖਰੀਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ 'ਗੋ' ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ 'ਗਊਆਂ' ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 'ਵਰਧਨ' ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ 'ਪੋਸ਼ਣ' ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 'ਗੋ' ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਰਥ ਹੈ 'ਇੰਦਰੀਆਂ' ਅਤੇ 'ਵਰਧਨ' ਦਾ ਅਰਥ 'ਵਧਾਉਣਾ' ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ - ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਖਿੱਚ ਵਿੱਚ 'ਜੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ' ਨਾਮ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਵਰਧਨ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਭਗਤੀ (ਭਗਤੀ) ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਨਾਲ, ਸਾਰੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਤੱਵ ਬ੍ਰਹਮਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਝੁਕਾਅ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।
ਭੂਗੋਲ
[ਸੋਧੋ]ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ, ਰਾਧਾ ਕੁੰਡ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੋਵਰਧਨ ਦੇ ਦੱਖਣ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਵੱਟ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ, ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ 100 ਫੁੱਟ (30 ਮੀਟਰ) ਉੱਪਰ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਪੰਚਾਰੀ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਅਨਯੋਰ ਅਤੇ ਜਾਤੀਪੁਰਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਗੋਵਰਧਨ ਪਹਾੜੀ ਦਾ ਪਰਿਕਰਮਾ ਮਾਰਗ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਭਰਤਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[6]
ਪਿਛੋਕੜ
[ਸੋਧੋ]ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਬਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ ਬਲਰਾਮ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਘੰਟੇ ਬਿਤਾਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਬਾਗ, ਤਲਾਅ, ਗੁਫਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਗਊ-ਚਰਾਗਾਹਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਸਵਰਗ ਵਰਗੀ ਪਨਾਹਗਾਹ, ਝਰਨਿਆਂ ਦਾ ਖੇਤਰ, ਬਾਗ-ਗਰੋਵ (ਵਣ), ਅਰਬਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕੁੰਡ, ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਰਾਧਾ ਨਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਰਾਸ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।[7]
ਸ਼੍ਰੀਨਾਥ ਜੀ ਪੁਰਾਣਾ ਮੰਦਰ
[ਸੋਧੋ]ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਇਕਲੌਤਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰ ਸ਼੍ਰੀਨਾਥਜੀ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀਨਾਥ ਜੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉੱਥੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਅਤੇ ੧੦੦ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਰਹੇ। ਇਹ ਮੰਦਰ ਪੂਰਨਮਾਲਾ ਖੱਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਪ੍ਰਭੂਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਵੱਲਭਚਾਰੀਆ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵੈਸ਼ਣਵ ਦਾ ਇਹ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਰਾਤ ਸ਼੍ਰੀਨਾਥ ਜੀ ਖੁਦ ਨਾਥਦੁਆਰਾ ਉਦੈਪੁਰ ਤੋਂ ਸ਼ਯਾਨ ਲਈ ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਹੋਰ ਮੰਦਰ
[ਸੋਧੋ]
ਪਰਬਤ ਉੱਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਢਾਂਚੇ ਸੋਲ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਹਨ। 2013 ਤੱਕ, ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਆਤ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਕੁਝ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:
- ਕੁਸੁਮ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਅਤੇ ਝੀਲ[8][9]
. ਗਿਰੀਰਾਜੀ ਨੂੰ ਹਰ ਰਾਤ ਸ਼੍ਰੀਨਾਥ ਜੀ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀਨਾਥ ਜੀ ਹਰ ਰਾਤ ਗੋਵਰਧਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
- ਸ਼੍ਰੀ ਚੈਤੰਨਿਆ ਮੰਦਰ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਲ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਾਧਾ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਨਾਲ ਸਜੀ ਹੋਈ ਹੈ।[11]
- ਰਾਧਾ ਕੁੰਡ ਮੰਦਰ[12]
ਕਥਾ
[ਸੋਧੋ]ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਥਾਵਾਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਹੜ੍ਹ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ, "ਗੋਪੀਆਂ (ਗਊ-ਬੂਟੀਆਂ) ਨਾਲ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭੂਤਾਂ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਹਨ। ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਵਿੱਚ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਲਦ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੋਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਭੋਜਨ ਦੇ ਪਹਾੜ ਅੰਨਕੂਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਬਤ, ਇੰਦਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਹੜ੍ਹ, ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਚਿਤ੍ਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[13]
ਗਿਰੀਰਾਜ ਚਾਲੀਸਾ (ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਚਾਲੀ ਸਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਜਨ) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੋਵਰਧਨ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਪੁਲਸਤਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ ਵਿੱਚ ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਨੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ, ਹਿਰਨਾਂ ਅਤੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤੇ।
ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਚੁਕਣਾ
[ਸੋਧੋ]ਗੋਵਰਧਨ ਪੂਜਾ ਦੀਵਾਲੀ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਦਿਨ ਹੈ ਜਦੋਂ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਗਰਜ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਸੀ। ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ ਭੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੰਦ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ 'ਧਰਮ' ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਇਆ, ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੂਜਾ (ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ) ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧਾਇਆ। ਫਿਰ ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੜ੍ਹ ਲਿਆਂਦਾ। ਫਿਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ /ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਬਤ ਹੇਠਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। । ਇੰਦਰ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਹਾਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਰਵਉੱਚ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਚਮਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ 'ਕਰਮ' ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[14]
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]
- ↑ Dev Prasad (27 January 2015). Krishna: A Journey through the Lands & Legends of Krishna. Jaico Publishing House. pp. PT 147. ISBN 978-81-8495-170-7.
- ↑ Henry George Keene (1878). A Handbook for Visitors to Agra and Its Neighbourhood. Thacker, Spink. pp. 71–72.
- ↑ "Vrindavan to Radha Kund". Google mpas. Retrieved 7 April 2017.
- ↑ David L. Haberman, River of Love in an Age of Pollution: The Yamuna River of Northern India, Page 264 ISBN 0-520-24789-2
- ↑ Kapila D. Silva; Neel Kamal Chapagain (2013). Asian Heritage Management: Contexts, Concerns, and Prospects. Routledge. p. 178. ISBN 978-0-415-52054-6.
- ↑ Kapila D. Silva; Neel Kamal Chapagain (2013). Asian Heritage Management: Contexts, Concerns, and Prospects. Routledge. pp. 178–179. ISBN 978-0-415-52054-6.
- ↑ Kapila D. Silva; Neel Kamal Chapagain (2013). Asian Heritage Management: Contexts, Concerns, and Prospects. Routledge. pp. 178–179. ISBN 978-0-415-52054-6.
- ↑ Dev Prasad (27 January 2015). Krishna: A Journey through the Lands & Legends of Krishna. Jaico Publishing House. pp. PT 147. ISBN 978-81-8495-170-7.
- ↑ Henry George Keene (1878). A Handbook for Visitors to Agra and Its Neighbourhood. Thacker, Spink. pp. 71–72.
- ↑ Ritika Handoo (2 December 2016). "Here Lord Krishna lifted Govardhan hill—This can be your travel guide to reach Giriraj Temple!". ZeeNews. Archived from the original on 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 2017. Retrieved 7 April 2017.
{{cite news}}: Check date values in:|archive-date=(help); Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ Amit Sengupta (16 June 2015). "Spiritual Sojourn (sic) in Govardhan". Archived from the original on 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 2017. Retrieved 7 April 2017.
{{cite news}}: Check date values in:|archive-date=(help) - ↑ Amit Sengupta (16 June 2015). "Spiritual Sojourn (sic) in Govardhan". Archived from the original on 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 2017. Retrieved 7 April 2017.
{{cite news}}: Check date values in:|archive-date=(help) - ↑ Kapila D. Silva; Neel Kamal Chapagain (2013). Asian Heritage Management: Contexts, Concerns, and Prospects. Routledge. pp. 178–179. ISBN 978-0-415-52054-6.
- ↑ "Bhagavad Gita Chapter 3 - Karma Yoga". Bhagavad Gita (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2018-06-08.