ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ

ਸ੍ਰੀ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸਿੱਖ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਕਈ ਵਿਚਾਰ ਹਨ, ਕੁਝ ਇਸਨੂੰ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ 15 ਲਿਖਤਾਂ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ, ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਦਵਾਨ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।

ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਭਜਨ ਹਨ,^[1] ਜੋ ਕਿ ਦੇਵੀ ਦੁਰਗਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਨਿਰਮਾਣ ਹਨ,^[2] ਇੱਕ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ, ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾਪੂਰਵਕ ਚਰਚਾ। ਅਤੇ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ^[3] ਸਮਕਾਲੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਨਿਰਮਲਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।^[4]^[5] ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਲਈ, ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਣਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ, ਤਵ-ਪ੍ਰਸਾਦ ਸਵਈਏ ਅਤੇ ਕਬਿਓ ਬਾਚ ਬੇਂਤੀ ਚੌਪਈ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਨਿਤਨੇਮ ਜਾਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਰਦਾਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ ਜਾਂ ਅਰੰਭ ਸਮਾਰੋਹ ਦਾ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।^[6]

ਜ਼ਫਰਨਾਮਾ ਅਤੇ ਹਿਕਾਯਤ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਇਸ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਫਾਰਮੈਟ ਵਿਚ ਜੁੜ ਗਏ। ਹੋਰ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਟਨਾ ਵਾਲੀ ਬੀੜ ਅਤੇ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਵਾਲੀ ਬੀੜ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲਿਖਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਸਮਕਾਲੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਗਰਦੰਤੀ ਅਤੇ ਭਗਉਤੀ ਅਸਤੋਤਰ।^[7]

ਲੇਖਕ

ਭਾਵੇਂ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸੰਕਲਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਲੇਖਕ ਬਾਰੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ ਹਨ:^[8]

ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਰਚੀ ਸੀ।
ਸਮੁੱਚਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਗੁਰੂ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਕਵੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਰਚਨਾ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਗੁਰੂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਕੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਬਾਕੀ ਕਵੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 52 ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਈ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ। 1704 ਵਿੱਚ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਡੇਰਾ ਸਿਰਸਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸੰਕਲਿਤ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲਿਖਤਾਂ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ।^[9] ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਕਾਪੀਰ ਉਪਲਬਧ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਾਪੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਲਿਖਤਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪਲਬਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕੀਤਾ।

ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਰਚੀ। ਪਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੱਤਰ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।^[10] ‘ਚੰਡੀ ਚਰਿਤਰ’ ਅਤੇ ‘ਭਗਉਤੀ ਦੀ ਵਾਰ’ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦਸਮ ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ

ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਤੇ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਸਿੱਖ ਹਵਾਲੇ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ।:

1600s

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਕਥਾ, ਭਾਈ ਜੈਤਾ

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਕਥਾ ਭਾਈ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਰਚੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਸਮੇਂ ਚੌਪਈ (ਚਰਿਤਰ 404), ਸਵੈਯੇ (ਅਕਾਲ ਉਸਤਤਿ) ਅਤੇ ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਠ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।^[11]^[12]

ਅਨੰਦਪੁਰ ਮਾਰਕੋ ਬੀੜ (ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਅਨੰਦਪੁਰ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬੀੜ ਨਾਲ ਉਲਝਣ ਵਿੱਚ ਨਾ ਪਾਓ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਖੁਦ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ।^[13] ਬੀੜ ਦੇ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਦਸਤਖਤ ਮਿਤੀਆਂ ਵੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਵਤਾਰ 'ਤੇ ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ 1687 ਈਸਵੀ ਦਾ ਹੈ।^[14]

ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਅਨੰਦਪੁਰੀ ਮਾਰਕੋ ਬੀੜ ਦੇ ਕਈ ਪੰਨੇ
ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਅਨੰਦਪੁਰੀ ਮਾਰਕੋ ਬੀੜ ਦੇ ਕਈ ਪੰਨੇ
ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਅਨੰਦਪੁਰੀ ਮਾਰਕੋ ਬੀੜ ਦੇ ਕਈ ਪੰਨੇ
ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਅਨੰਦਪੁਰੀ ਮਾਰਕੋ ਬੀੜ ਦੇ ਕਈ ਪੰਨੇ

1700s

ਰਹਿਤਨਾਮਾ, ਭਾਈ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਸਿੰਘ

ਇਸ ਪੁਸਤਿਕਾ ਵਿੱਚ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ 38 ਦੋਹੇ ਵਾਲੀ ਛੋਟੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਬਾਣੀ, ਸਬ ਸਿੱਖਨ ਕੋ ਹੁਕਮ ਹੈ ਗੁਰੂ ਮਾਨਿਓ ਗ੍ਰੰਥ, ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਰਹਿਤਨਾਮੇ ਵਿਚ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰਸਮ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਉਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਵਾਲਾ ਹੈ:

ਬਿਨਾ 'ਜਪੁ' 'ਜਾਪੁ' ਜਪੇ, ਜੋ ਜੇਵਹਿ ਪਰਸਾਦਿ ||

ਸੋ ਬਿਸਟਾ ਕਾ ਕਿਰਮ ਹੂਇ, ਜਨਮ ਗਵਾਵੈ ਬਾਦ ||^[15]

ਰਹਿਤਨਾਮਾ ਹਜ਼ੂਰੀ, ਭਾਈ ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ

ਇਹ ਰਹਿਤਨਾਮਾ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਆਚਰਣ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਬਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਭਾਈ ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਛਿੱਬਰ ਦੁਆਰਾ 1702-1706 ਈ. ਇਹ ਰਹਿਤਨਾਮਾ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੰਕਤੀਆਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।^[16]

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਸੋਭਾ, ਕਵੀ ਸੈਨਾਪਤਿ

ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ 1711 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੈਨਾਪਤੀ, ਦਰਬਾਰੀ ਕਵੀ ਨੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਰੋਤ ਵਿਚ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਸਰੋਤ ਵਿਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਸਰੋਤ ਨੇ ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਕਲਕੀ ਅਵਤਾਰ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।^[17]

ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਉਸ ਮੰਤਵ ਦੇ ਐਲਾਨ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ ਦੇ ‘ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਕੀ ਬਾਚ’ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਕਵੀ ਦੀ ਇਸ ਇੱਛਾਪੂਰਣ ਸੋਚ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੁਸ਼ਟ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਕੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਅਨੰਦਗੜ੍ਹ ਆਵੇਗਾ। ਇਹ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ ਨਿਹਕਲੰਕ ਕਲਕੀ ਅਵਤਾਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ ਬਲਕਿ ਕੁਝ ਤੁਕਾਂ ਸ੍ਰੀ ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀਆਂ-ਜੁਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ।^[18]

ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ, ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੱਤਰ

ਇਹ ਪੱਤਰ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ 8 ਸਾਲ ਬਾਅਦ 1716 ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ 303 ਚਰਿਤਰਾਂ, ਸ਼ਸਤਰ ਨਾਮ ਮਾਲਾ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਵਤਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਆਲੋਚਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗਿਆਨੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬਲਭ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਚਰਿਤ੍ਰੋਪਾਖਯਾਨ ਵਿਚ 404 ਚਰਿਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੇਵਲ 303 ਚਰਿਤ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖੇ ਸਨ। ਇਸ ਪੱਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਸ਼ੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਅਲੀ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।^[19]^[20]^[21]^[22]

ਪਰਚੀ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ - ਬਾਵਾ ਸੇਵਾਦਾਸ

ਇਹ ਖਰੜਾ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਿਮਾਹੀ (ਲਗਭਗ 1741) ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਦਾਸ, ਇੱਕ ਉਦਾਸੀ ਦੁਆਰਾ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਰਾਮ ਅਵਤਾਰ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ 33 ਸਵਈਏ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਜ਼ਫਰਨਾਮਾ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਿਕਾਇਤਾਨ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਭਜਨਾਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।^[23]^[24]^[25]^[26]

ਗੁਰਬਿਲਾਸ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ 10, ਭਾਈ ਕੋਇਰ ਸਿੰਘ ਕਲਾਲ

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ 43 ਸਾਲ ਬਾਅਦ 1751 ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤੇ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪਾਉਂਟਾ ਵਿਖੇ ਚੌਬੀਸ ਅਵਤਾਰ, ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਉਸਤਤਿ, ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ, ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਦੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਿਕਾਇਤਾਨ ਨੂੰ ਜ਼ਫਰਨਾਮੇ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[27]

ਬੰਸਾਵਲੀਨਾਮਾ ਦਾਸਨ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦਾ, ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿੱਬੜ

18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਚਰਿਤ੍ਰੋਪਾਖਯਾਨ ਪੋਥੀ (ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਖੰਡ) ਦੀ ਇੱਕ ਫੋਟੋ।

ਬੰਸਵਲੀਨਾਮਾ 1769 ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦਸ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਉਗਰਦੰਤੀ ਦੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਬੰਸਾਵਲੀਨਾਮਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਦੇਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ ਹੈ। ਇਹ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) ਮੇਰਾ ਨਾਟਕ ਹੈ। ਉਹ ਵੱਖਰੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਚਬੀਅਸ ਅਵਤਾਰ, ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਮਹਿਮਾ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।^[28]^[29]^[30]^[31]

ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ, ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਕੌਸ਼ਿਸ਼

ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜੋ ਭੱਟ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਕੌਸ਼ਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ 1790 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਭਾਦਸੋਂ ਵਿਖੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਾਰੀਖਾਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸੰਖੇਪ ਅਤੇ ਸੰਖੇਪ ਹਨ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਸੰਕਲਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਪਰ ਇਹ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਖੇ ਲਿਖਿਆ ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਵਤਾਰ ਨੇ ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਲਿਖਿਆ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ 33 ਸਵਈਏ, ਸ਼ਸਤਰਨਾਮ ਮਾਲਾ ਅਤੇ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੁਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।^[32]^[33]^[34]

ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ

ਤਸਵੀਰ:Bhaimanisingh.jpg

ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਬਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸੰਕਲਨ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੱਤਰ

ਉਹ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਨੰਦਪੁਰੀ ਮਾਰਕੋ ਬੀੜ ਹੈ (ਅਨੰਦਪੁਰੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬੀੜ ਨਾਲ ਉਲਝਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ)। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ 1687 ਈਸਵੀ ਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਬੀੜ ਦੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਵਤਾਰ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਦਸਤਖਤਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ (ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸੂਚਕਾਂਕ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੈ)। ਅਨੰਦਪੁਰ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬੀੜ (ਮਾਰਕੋ ਬੀੜ ਨਾਲ ਉਲਝਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ) ਲਗਭਗ 1698 ਈਸਵੀ ਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਕੁਝ ਫੋਲੀਓ ਪੰਨੇ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ (ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮਾ ਅਤੇ ਹਿਕਾਯਤ), ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ 1700 (ਲਗਭਗ 1705 ਈ.) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਚੇ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਫਾਰਮੈਟ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਾਰੇ ਪੰਨਿਆਂ 'ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਫੋਲੀਓ ਨੰਬਰਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਇਹ ਚਿੱਠੀਆਂ ਸ਼ਾਇਦ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਜੋੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੋਣ.^[35] ਇਕ ਹੋਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੰਪੂਰਨ ਪਾਠ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਬਚੀ ਹੋਈ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ 1713 ਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਖਰੜੇ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਮੂਲੀ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਹਨ।^[36]

ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਗਈ ਪਟਨਾ ਬੀੜ (1698 ਈ.) ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਗਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਵਾਲੀ ਬੀੜ (1713) ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਬੀੜ ਵਿੱਚ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਬੰਨੋ ਸੰਸਕਰਣ ਦੇ ਭਜਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮਾ ਅਤੇ ਹਿਕਾਯਤਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਅਰਬੀ ਨਸਤਾਲਿਕ ਲਿਪੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।^[35] Tਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ 1721 ਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਗੋਬਿੰਦ ਮਨਸੁਖਾਨੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ।^[37]

ਮੁਢਲੇ ਅਨੰਦਪੁਰੀ, ਪਟਨਾ ਅਤੇ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲਿਖਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਸਮਕਾਲੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦਿਤ ਹਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਉਗਰਦੰਤੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਭਗਉਤੀ ਅਸਤੋਤ੍ਰ ਵਰਗੇ ਭਾਗ ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ, ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੁਆਰਾ 20ਵੀਂ ਸਦੀ^[35]

ਇੰਡੋਲੋਜਿਸਟ ਵੈਂਡੀ ਡੋਨੀਗਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸਿੱਖ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਖਰੜੇ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸੰਕਲਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਸਿੱਧੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਪਾਠ ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਕਵੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਕਲਿਤ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਖੇ ਉਸਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ^[36]

1902 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਧੂਰੇ ਹਿੱਸੇ ਸੰਪੂਰਨ, ਪਰ ਕੁਝ ਵੱਖਰੇ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਨੰਦਪੁਰੀ ਅਤੇ ਪਟਨਾ ਦੀਆਂ ਬੀੜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਨ।.^[38]1885 ਵਿਚ, ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ, ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰਮਤਿ ਗ੍ਰੰਥ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸਭਾ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਨਾਲ ਸੰਨ 1897 ਵਿਚ ਸੋਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।^[38] ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ 32 ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪਾਠ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਕੁਝ ਬਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 1,428 ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਸੰਸਕਰਣ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਮਿਆਰੀ ਸੰਸਕਰਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਿਆਰੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1902 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ।^[38] ਇਹ ਉਹ ਸੰਸਕਰਣ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਸਤੀਵਾਦੀ-ਯੁੱਗ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਮੈਲਕਮ ਦੁਆਰਾ 1812 ਵਿੱਚ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[38]ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਰੌਬਿਨ ਰਿਨਹਾਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਪੀਆਂ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਪੂਰਾ ਮਿਆਰੀ ਸੰਸਕਰਨ ਪਾਠ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸੇ ਕ੍ਰਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।^[38]

ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ

ਹਵਾਲੇ

↑ Dasam Granth, Encyclopædia Britannica
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000031-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000032-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000033-QINU`"'</ref>" does not exist., pages 2, 67
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000034-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000035-QINU`"'</ref>" does not exist., pages 2, 67
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000036-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000037-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Singh, Harbans (19 December 2000). "Bavanja Kavi". Sikh Encyclopedia.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Line 118, Page 73, Sri Gur Katha, Bhai Jaita
↑ Bhai Jaita’s epic Sri Gur Katha: a New Milestone in the Sikh Literature, Raj Kumar Hans, MSU Baroda Paper for the Conference on Sikhi(sm), Literature and Film, Hofstra University, 19-21 Oct 2012
↑ Singh, Kamalroop, and Gurinder Singh Mann. "The Graṅth of Guru Gobind Singh: Essays, Lectures, and Translations." (2015).
↑ Singh, Kamalroop, and Gurinder Singh Mann. "The Graṅth of Guru Gobind Singh: Essays, Lectures, and Translations." (2015).
↑ Category: Eighteenth century Literature (2012-04-14). "thesikhencyclopedia-Rehitname". 173.233.71.213. Archived from the original on 2014-01-09. Retrieved 2014-01-04.
↑ Category: Eighteenth century Literature (2012-04-14). "thesikhencyclopedia-Rehitname". 173.233.71.213. Archived from the original on 2014-01-09. Retrieved 2014-01-04.
↑ Category: Eighteenth century Literature (2012-04-14). "Sri Gur Sobha - Kavi Senapati". Thesikhencyclopedia.com. Retrieved 2014-01-04.
↑ "Abstract by Gurbachan Singh on Sri Gur Sobha". Sikhinstitute.org. Archived from the original on 2014-01-04. Retrieved 2014-01-04.
↑ ...ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਣ ਦੀ ਗਲ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇਸ ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਅਸਤਿਤ੍ਵ ਦੀ ਖ਼ਬਰ 'ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ' ਦੀ ਬਾਣੀ ਉਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੂਰੇ 'ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ' ਨੂੰ ਗੁਰੂ-ਕ੍ਰਿਤ ਦਸਣ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਰਜ਼ੀ ਚਿੱਠੀ ਬਣਾਈ ਹੈ। ਪਰ ਸਥਿਤੀ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ। ਜਿਸ ਗਿ. ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ 'ਬਲਭ' ਨੇ ਸ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ 'ਹਿਸਟੋਰੀਅਨ' ਦੀ ਪ੍ਰੁੇੁਰਨਾ ਨਾਲ ਇਸ ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਖੋਜ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਸੀ, ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਉਹ 'ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ' ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਸੀ। 'ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਵਤਾਰ ਬਾਣੀ', ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ 'ਚਰਿਤਰੋਪਾਖਿਆਨ' ਦੇ ਕੇਵਲ 303 ਚਰਿਤ੍ਰ ਗੁਰੂ-ਕ੍ਰਿਤ ਹਨ। ...Sri Dasam Granth Krtitv, Dr. Harbhajan Singh
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ...ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਇਕ ਪੱਤਰ ਉਪਲਬਧ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 303 'ਚਰਿਤਰ ਉਪਾਖਿਆਨ' ਅਤੇ 'ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਵਤਾਰ' ਦਾ ਪੂਰਬਾਰਧ ਮਿਲ ਜਾਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਉਤਰਾਰਧ ਅਥਵਾ 'ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਨਾਮ ਮਾਲਾ' ਨਾ ਮਿਲਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ...Sri Dasam Granth Krtitv, Dr. Harbhajan Singh
↑ ....ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਨਾਲ ਨਿਰੰਤਰ ਬਣਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਪੱਤਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਵੀ ਕੋਈ 4-5 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੈ।.....Sri Dasam Granth Krtitv, Dr. Harbhajan Singh
↑ Sakhi 87, Parchi Guru Gobind Singh Ki
↑ Sakhi 50, Parchi Guru Gobind Singh Ki, Sevadas
↑ Category: Eighteenth century Literature (2012-04-14). "Parchi and History". Thesikhencyclopedia.com. Archived from the original on 2013-12-27. Retrieved 2014-01-04.
↑ Sakhi 13, Parchi Guru Gobind Singh Ki, Bava Sewadas
↑ ਜਫ਼ਰਨਾਮ ਹੈ ਸਭ ਜਗ ਜਾਨੈ। ਲਿਖੀ ਹਿਕਾਯਤ ਦਵਾਦਸ ਤਾ ਮੈ। Page 199, Gurbilas Patshahi 10, Bhai Koer Singh
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000041-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Sikh Encyclopedia".
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000043-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000044-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Category: Eighteenth century Literature (2012-04-14). "Guru Kian Sakhian". Thesikhencyclopedia.com. Retrieved 2014-01-04.
↑ Sakhi 43/65, Guru Kian Sakhian, Sarup Singh Kaushish
↑ Page 125, Sakhi 60, Guru Kian Sakhian, Sarup Singh Kaushish
↑ ^35.0 ^35.1 ^35.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000046-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^36.0 ^36.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000047-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000048-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^38.0 ^38.1 ^38.2 ^38.3 ^38.4 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000049-QINU`"'</ref>" does not exist.

ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ

[britdasam-1] Dasam Granth, Encyclopædia Britannica

[Nesbitt2016p107-2] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000031-QINU`"'</ref>" does not exist.

[SinghFenech2014p136-3] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000032-QINU`"'</ref>" does not exist.

[McLeod1990-4] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000033-QINU`"'</ref>" does not exist., pages 2, 67

[FenechMcLeod2014p923-5] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000034-QINU`"'</ref>" does not exist.

[McLeod19902-6] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000035-QINU`"'</ref>" does not exist., pages 2, 67

[FenechMcLeod2014p924-7] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000036-QINU`"'</ref>" does not exist.

[8] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000037-QINU`"'</ref>" does not exist.

[9] Singh, Harbans (19 December 2000). "Bavanja Kavi". Sikh Encyclopedia.

[10] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[11] Line 118, Page 73, Sri Gur Katha, Bhai Jaita

[12] Bhai Jaita’s epic Sri Gur Katha: a New Milestone in the Sikh Literature, Raj Kumar Hans, MSU Baroda Paper for the Conference on Sikhi(sm), Literature and Film, Hofstra University, 19-21 Oct 2012

[:02-13] Singh, Kamalroop, and Gurinder Singh Mann. "The Graṅth of Guru Gobind Singh: Essays, Lectures, and Translations." (2015).

[:03-14] Singh, Kamalroop, and Gurinder Singh Mann. "The Graṅth of Guru Gobind Singh: Essays, Lectures, and Translations." (2015).

[rehit-15] Category: Eighteenth century Literature (2012-04-14). "thesikhencyclopedia-Rehitname". 173.233.71.213. Archived from the original on 2014-01-09. Retrieved 2014-01-04.

[rehit2-16] Category: Eighteenth century Literature (2012-04-14). "thesikhencyclopedia-Rehitname". 173.233.71.213. Archived from the original on 2014-01-09. Retrieved 2014-01-04.

[17] Category: Eighteenth century Literature (2012-04-14). "Sri Gur Sobha - Kavi Senapati". Thesikhencyclopedia.com. Retrieved 2014-01-04.

[18] "Abstract by Gurbachan Singh on Sri Gur Sobha". Sikhinstitute.org. Archived from the original on 2014-01-04. Retrieved 2014-01-04.

[19] ...ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਣ ਦੀ ਗਲ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇਸ ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਅਸਤਿਤ੍ਵ ਦੀ ਖ਼ਬਰ 'ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ' ਦੀ ਬਾਣੀ ਉਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੂਰੇ 'ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ' ਨੂੰ ਗੁਰੂ-ਕ੍ਰਿਤ ਦਸਣ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਰਜ਼ੀ ਚਿੱਠੀ ਬਣਾਈ ਹੈ। ਪਰ ਸਥਿਤੀ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ। ਜਿਸ ਗਿ. ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ 'ਬਲਭ' ਨੇ ਸ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ 'ਹਿਸਟੋਰੀਅਨ' ਦੀ ਪ੍ਰੁੇੁਰਨਾ ਨਾਲ ਇਸ ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਖੋਜ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਸੀ, ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਉਹ 'ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ' ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਸੀ। 'ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਵਤਾਰ ਬਾਣੀ', ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ 'ਚਰਿਤਰੋਪਾਖਿਆਨ' ਦੇ ਕੇਵਲ 303 ਚਰਿਤ੍ਰ ਗੁਰੂ-ਕ੍ਰਿਤ ਹਨ। ...Sri Dasam Granth Krtitv, Dr. Harbhajan Singh

[20] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[21] ...ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਇਕ ਪੱਤਰ ਉਪਲਬਧ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 303 'ਚਰਿਤਰ ਉਪਾਖਿਆਨ' ਅਤੇ 'ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਵਤਾਰ' ਦਾ ਪੂਰਬਾਰਧ ਮਿਲ ਜਾਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਉਤਰਾਰਧ ਅਥਵਾ 'ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਨਾਮ ਮਾਲਾ' ਨਾ ਮਿਲਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ...Sri Dasam Granth Krtitv, Dr. Harbhajan Singh

[22] ....ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਨਾਲ ਨਿਰੰਤਰ ਬਣਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਪੱਤਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਵੀ ਕੋਈ 4-5 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੈ।.....Sri Dasam Granth Krtitv, Dr. Harbhajan Singh

[23] Sakhi 87, Parchi Guru Gobind Singh Ki

[24] Sakhi 50, Parchi Guru Gobind Singh Ki, Sevadas

[25] Category: Eighteenth century Literature (2012-04-14). "Parchi and History". Thesikhencyclopedia.com. Archived from the original on 2013-12-27. Retrieved 2014-01-04.

[26] Sakhi 13, Parchi Guru Gobind Singh Ki, Bava Sewadas

[27] ਜਫ਼ਰਨਾਮ ਹੈ ਸਭ ਜਗ ਜਾਨੈ। ਲਿਖੀ ਹਿਕਾਯਤ ਦਵਾਦਸ ਤਾ ਮੈ। Page 199, Gurbilas Patshahi 10, Bhai Koer Singh

[28] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000041-QINU`"'</ref>" does not exist.

[29] "Sikh Encyclopedia".

[30] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000043-QINU`"'</ref>" does not exist.

[31] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000044-QINU`"'</ref>" does not exist.

[32] Category: Eighteenth century Literature (2012-04-14). "Guru Kian Sakhian". Thesikhencyclopedia.com. Retrieved 2014-01-04.

[33] Sakhi 43/65, Guru Kian Sakhian, Sarup Singh Kaushish

[34] Page 125, Sakhi 60, Guru Kian Sakhian, Sarup Singh Kaushish

[FenechMcLeod2014p922-35] 35.0 ^35.1 ^35.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000046-QINU`"'</ref>" does not exist.

[wd1999p279-36] 36.0 ^36.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000047-QINU`"'</ref>" does not exist.

[Mansukhani1993-37] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000048-QINU`"'</ref>" does not exist.

[Rinehart2011p43-38] 38.0 ^38.1 ^38.2 ^38.3 ^38.4 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000049-QINU`"'</ref>" does not exist.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]