ਧਰੁਵਦੇਵੀ
ਧਰੁਵ-ਦੇਵੀ ਗੁਪਤ ਸਮਰਾਟ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੂਜੇ (ਆਰ.ਸੀ. 380 - ਸੀ. 415 ਈ. ਸੀ.) ਦੀ ਰਾਣੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਅਜੋਕੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਕੁਮਾਰਗੁਪਤ ਪਹਿਲੇ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਧਰੁਵ-ਸਵਾਮਿਨੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮੋਹਰ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਗੋਵਿੰਦਗੁਪਤ ਦੀ ਮਾਂ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕ ਦੇਵੀ-ਚੰਦਰਗੁਪਤਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੋ ਹੁਣ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੁਆਚ ਗਿਆ ਹੈ, ਧਰੁਵਦੇਵੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਰਾਮਗੁਪਤ ਦੀ ਰਾਣੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਾਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਰਾਣੀ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਾਟਕ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਨਿਰਮਾਣ, ਹੋਰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ, ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਮਗੁਪਤ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਧਰੁਵ-ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਬਾਰੇ ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਗਲਪ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਜੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ[ਸੋਧੋ]
"ਧਰੁਵ" ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਨਾ ਬਦਲਣਯੋਗ ਜਾਂ ਸਥਿਰ, ਅਤੇ ਇਹ ਧਰੁਵ ਤਾਰੇ ਦਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਮ ਹੈ। ਗੁਪਤਾ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਧਰੁਵ-ਦੇਵੀ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਕੁਮਾਰਗੁਪਤ ਪਹਿਲੇ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ।[1] ਗੋਵਿੰਦਗੁਪਤ ਦੀ ਬਾਸਰਹ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮੋਹਰ ਵਿੱਚ ਧਰੁਵ-ਸਵਾਮਿਨੀ ਦਾ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਗੋਵਿੰਦਗੁਪਤ ਦੀ ਮਾਂ ਵਜੋਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।[2][3] ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੀਆਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਨਾਵਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਣੀਆਂ ਸਨ: ਅਜਿਹਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰੁਵਸਵਾਮਿਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਧਰੁਵਦੇਵੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਾਮ ਸੀ, ਅਤੇ ਗੋਵਿੰਦਗੁਪਤ ਕੁਮਾਰਗੁਪਤ ਦਾ ਅਸਲੀ ਭਰਾ ਸੀ।[1]
ਦੇਵੀ—ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਚ[ਸੋਧੋ]
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕ ਦੇਵੀ-ਚੰਦਰਗੁਪਤਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੋ ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੈ, ਧਰੁਵਦੇਵੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਰਾਮਗੁਪਤ ਦੀ ਰਾਣੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ, ਰਾਮਗੁਪਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਾਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੇ ਘੇਰ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਧਰੁਵ-ਦੇਵੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਰਾਮਗੁਪਤ ਧਰੁਵ-ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਰਾਣੀ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।[4] ਬਾਕੀ ਬਚੀ ਕਹਾਣੀ ਬਚੇ ਹੋਏ ਟੁਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਐਪੀਗ੍ਰਾਫਿਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ, ਇਸਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਰਾਮਗੁਪਤਾ ਦੀ ਜਨਤਕ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਦੇ ਉਸਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੂੰ ਪਰਜਾ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਾਮਗੁਪਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਤੋਂ ਈਰਖਾ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਤਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਪਾਗਲਪਨ ਦਾ ਡਰਾਮਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਆਖਰਕਾਰ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਨਵਾਂ ਰਾਜਾ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਧਰੁਵ-ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।[5]
ਦੇਵੀ-ਚੰਦਰਗੁਪਤਮ ਪਲਾਟ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ 'ਤੇ ਕਈ ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸ਼ੱਕ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡੀ.ਸੀ. ਸਿਰਕਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਇਹ ਹਨ ਕਿ ਧਰੁਵਦੇਵੀ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਰਾਣੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ: ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਹੈ ਜਾਂ "ਕੁਝ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਲਪਨਾ"।[6]
ਬਾਅਦ ਦੇ ਕਈ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ( Devichandraguptam § ਦੇਖੋ। ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ), ਪਰ ਇਹ ਸਰੋਤ ਨਾਟਕ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਨਾਟਕ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਅੰਤਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।[5] ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਅਤੇ ਧਰੁਵਦੇਵੀ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਰਾਮਗੁਪਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁਝ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਦੁਆਰਾ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਵੇਖੋ Ramagupta § ਇਤਿਹਾਸ )। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਵੀਚੰਦਰਗੁਪਤਮ ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।[5]
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ[ਸੋਧੋ]
- Ashvini Agrawal (1989). Rise and Fall of the Imperial Guptas. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-0592-7.
- D. C. Sircar (1969). Ancient Malwa And The Vikramaditya Tradition. Munshiram Manoharlal. ISBN 978-8121503488.
- R. C. Majumdar (1981). A Comprehensive History of India. Vol. 3, Part I: A.D. 300-985. Indian History Congress / People's Publishing House. OCLC 34008529.
- Romila Thapar (2013). The Past Before Us. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-72651-2.
- Tej Ram Sharma (1989). A Political History of the Imperial Guptas: From Gupta to Skandagupta. Concept. ISBN 978-81-7022-251-4.
- Tej Ram Sharma (1978). Personal and Geographical Names in the Gupta Inscriptions. Concept. OCLC 5413655.