ਨਛੱਤਰ
ਨਛੱਤਰ ( Sanskrit ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: नक्षत्रम् ) ਭਾਰਤੀ ਜੋਤਿਸ਼ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਮਾ ਲਈ ਇੱਕ ਪੜਾਅ ਹੈ। ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪੰਧ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਨਛੱਤਰ 27 (ਪਹਿਲੇ ਅਭਿਜੀਤ ਸਮੇਤ 28 ) ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸਬੰਧਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤਾਰੇ ਜਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿੱਚ (ਪੱਛਮੀ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ), ਇੱਕ ਨਛੱਤਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਹੈ।
ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਛੱਤਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਿੰਦੂ "ਕ੍ਰਿਤਿਕ" (ਜਿਸ ਨੂੰ ਖਿੱਤੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਹੈ (ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਲੇਇਡਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਸਾਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਵੇਦਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਨਲ ਈਕਨੌਕਸ' ਤੇ), ਪਰ, ਹੋਰ ਹਾਲੀਆ ਸੋਧਾਂ ਵਿੱਚ, ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਛੱਤਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਾ ਨਾਮਕ ਤਾਰੇ ਸਪਿਕਾ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪੱਥ ਉੱਤੇ ਬਿੰਦੂ ਹੈ, ਅਸ਼ਵਿਨੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਮੇਖ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸੰਕਲਨ ਸਦੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਸੰਤ ਈਕਨੌਕਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੁਆਰਾ. ਇਸ ਨੂੰ " ਮੇਖ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ " ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।[1][ਪੂਰਾ ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]
ਕਲਾਸੀਕਲ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ (ਮਹਾਭਾਰਤ, ਹਰਿਵੰਸਾ ) ਵਿੱਚ ਨਛੱਤਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਕਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।[2] ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਕਸ਼ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇਵਤਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਕਸ਼ ਦੀ ਬੇਨਤੀ 'ਤੇ 26 ਹੋਰ ਨਛੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਝਿਜਕਦੇ ਹੋਏ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸਿਰਫ ਰੋਹਿਣੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ), ਜਾਂ ਵਿਕਲਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਸ਼ਯਪ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ।
ਅਥਰਵਵੇਦ ਵਿਚ
[ਸੋਧੋ]ਅਥਰਵਵੇਦ ਵਿੱਚ (ਸ਼ੌਨਕੀਆ ਰੀਸੈਸ਼ਨ, ਭਜਨ 19.7) 27 ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਾਰੇ ਜਾਂ ਤਾਰੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਨਛੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ:[3] [lower-alpha 1]
- ਨਛੱਤਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
- ਅਸ਼ਵਨੀ
- ਭਾਰਨੀ
- ਕ੍ਰਿਤਕਾ (the Pleiades)
- ਰੋਹਣੀ (Aldebaran)
- ਮ੍ਰਿਗਸਿਰਾ
- ਆਰਦਰਾ (Betelgeuse)
- ਪੁਨਵਾਸ਼ੁ (Castor and Pollux)
- ਪੁਸ਼ਾ
- ਅਸ਼ਲੇਸ਼ਾ
- ਮਘਾ (Regulus)
- ਪੂਰਬ ਫਲਗੁਣੀ
- ਉੱਤਰ ਫਲਗੁਣੀ(Denebola)
- ਹੱਥ
- ਚਿੱਤਰਾ (Spica)
- ਸਵਾਤੀ (Arcturus)
- ਵਿਸਾਖਾ
- ਅਨੁਰਾਧਾ
- ਜੇਠਾ (nakshatra)|Jyeshthā]]
- ਮੂਲਾ (nakshatra)|Mūla]]
- ਪੂਰਬ ਅਸ਼ਾੜਾ
- ਉੱਤਰ ਅਸ਼ਾੜਾ
- ਸ਼ਰਵਣ
- ਧਨਿਸ਼ਟਾ
- ਸਤਭਿਸ਼ਾ
- ਪੂਰਬ ਭਦਰਪਦਾ
- ਉੱਤਰ ਭਦਰਪਦਾ
- ਰੇਵਤੀ
ਇਹ 27 ਦਿਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਦਾ ਮਤਲਬ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਸਮੂਹ ਲਈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਚੰਦਰਮਾ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਛੱਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਤਾਰੇ ਇੱਕ ਘੜੀ ਦੀਆਂ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਵਰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਦੀ ਚੰਦਰਮਾ ਤੇ ਸੂਰਜ ਆਦਿ ਲੰਘਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਜੇ. ਮਰਕੇ (2012) ਦੁਆਰਾ ਸੂਰਜ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।[4]
ਨਛੱਤਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
[ਸੋਧੋ]
ਹਿੰਦੂ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ, 28 ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸੀ ਨਛੱਤਰ ਜੋ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਕਾਸ਼ੀ ਵੰਡ ਵਜੋਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪੰਧ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, 27 ਦੀ ਇੱਕ ਵੰਡ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹਰੇਕ ਹਿੱਸੇ (ਭਾਵ ਖੰਡ) ਦੀ ਸਪਸ਼ਟ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ 13° 20′ (12°51 3⁄7 ਦੇ ਥਾਂ 28 ਨਛੱਤਰ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ) ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ, ਨਛੱਤਰ ਅਭਿਜੀਤ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[5] : 179 ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਸੇ ਸ਼ੁਭ ਘਟਨਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਅਭਿਜੀਤ ਨਕਸ਼ਤਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੂਰਜ ਸਿਧਾਂਤ ਸੰਖਿਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਤਾਈ ਨਕਸ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਧੁਰੇ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।[5] : 211
ਇਹ ਉੱਪਰ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ 28 ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਛੱਤਰ ਹਰੇਕ ਬਰਾਬਰ ਖੰਡ 12.85 ਘਟਾਏਗਾ ਡਿਗਰੀ ਜਾਂ 12° 51′. ਪਰ 28 ਨਛੱਤਰ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਵੈਦਿਕ ਮਹੀਨੇ ਨੂੰ 30 ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਮੂਲ 28 ਚੰਦਰ ਘਰ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। Weixing Nui ਮੂਲ 28 ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਨਕਸ਼ਤਰ ਮੁਹੂਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ (ਇੱਕ ਮੁਹੂਰਤ = 48 ਦੇ ਨਾਲ ਚਾਪ ਦੇ ਮਿੰਟ) ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥ ਨੋਟ 16 ਸਨ 30 ਦੇ ਨਛੱਤਰ ਮੁਹੁਰਤਾਸ, 45 ਵਿੱਚੋਂ 6 ਮੁਹੂਰਤਾਂ, 15 ਵਿੱਚੋਂ 5 ਮੁਹੂਰਤਾਂ ਅਤੇ 6 ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੁਹੂਰਤਾਂ।
28ਨਛੱਤਰ 360° ਦੇ ਚੰਦਰ ਪੰਧ ਦੇ ਕੁਲ 831 ਦੇ ਭਵਨ ਮੁਹੂਰਤ ਜਾਂ 27.7 ਦਿਨ ਇਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ 27.3 ਦੇ ਸਾਡੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਈਡਰੀਅਲ ਪੀਰੀਅਡ ਦੇ ਗਲਤ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਦਿਨ, ਪਰ 30 ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਕੈਲੰਡਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਿਨ ਅਤੇ 13 ਦੇ ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਗਤੀ ਡਿਗਰੀ, 831 ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਹੁਦਾ ਮੁਹੂਰਤ ਜਾਂ 27.7 ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਸਟੀਕ ਹਨ। [lower-alpha 2] [6][ਪੂਰਾ ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ] ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਸੰਮਤਾਂ ਨੇ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ 27 ਕਰਨ ਲਈ ਅਭਿਜੀਤ ਨਾਂ ਦਾ ਨਛੱਤਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਚੀਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਮੂਲ 28 ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਬਰਾਬਰ ਤਿਮਾਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਘਨ ਪੈ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜੇਕਰ ਇਹ ਵੰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ 27 ਤੱਕ ਘਟਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ।
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਭਾਰਤੀ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਵੈਦਿਕ ਕੈਲੰਡਰ 30 ਦਿਨਾਂ ਦੇ 12ਮਹੀਨੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਹ ਕੈਲੰਡਰ ਸੀ ਨਾ ਕਿ 365 ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਕੈਲੰਡਰ ਉਹ ਦਿਨ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚੰਦਰਮਾ ਨੂੰ 360° ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਈਡਰੀਅਲ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲਏ ਗਏ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਈ ਖਗੋਲ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਗਣਨਾਵਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 28 ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਆਪਣੇ ਚੰਦਰ ਰਾਸ਼ੀ 'ਤੇ ਨਛੱਤਰ।[7]
ਨਛੱਤਰਾਂ ਦੀ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਸੂਚੀ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਬਾਸ਼ਮ (1954)।[8]
ਨੋਟ
[ਸੋਧੋ]- ↑ From Griffith (1895) Hymns of the Atharva Veda:[3]
1 citrā́ṇi sākáṃ diví rocanā́ni sarīsr̥pā́ṇi bhúvane javā́ni
turmíśaṃ sumatím ichámāno áhāni gīrbhíḥ saparyāmi nā́kam
2 suhávam agne kŕ̥ttikā róhiṇī cā́stu bhadráṃ mr̥gáśiraḥ śám ārdrā́
púnarvasū sūnŕ̥tā cā́ru púṣyo bhānúr āśleṣā́ áyanaṃ maghā́ me
3 púṇyaṃ pū́rvā phálgunyau cā́tra hástaś citrā́ śivā́ svātí sukhó me astu
rā́dhe viśā́khe suhávānurādhā́ jyéṣṭhā sunákṣatram áriṣṭa mū́lam
4 ánnaṃ pū́rvā rāsatāṃ me aṣādhā́ ū́rjaṃ devy úttarā ā́ vahantu
abhijín me rāsatāṃ púṇyam evá śrávaṇaḥ śráviṣṭhāḥ kurvatāṃ supuṣṭím
5 ā́ me mahác chatábhiṣag várīya ā́ me dvayā́ próṣṭhapadā suśárma
ā́ revátī cāśvayújau bhágaṃ ma ā́ me rayíṃ bháraṇya ā́ vahantu[3]
- ↑ The exact figure should be nearer 27.692308 days but 27.7 is near enough.
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000018-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000019-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001A-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001B-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ 5.0 5.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001C-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001D-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Jones, H. (September 2018). "The Origin of the 28 Naksatras in Early Indian Astronomy and Astrology". Indian Journal of History of Science. 53 (3): 317–324. Bibcode:2018InJHS..53..317J. doi:10.16943/ijhs/2018/v53i3/49463.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000020-QINU`"'</ref>" does not exist.
<ref> tag defined in <references> has no name attribute.