ਨੀਲ ਵਿਦਰੋਹ

ਨੀਲ ਵਿਦਰੋਹ (ਬੰਗਾਲੀ: নীল বিদ্রোহ) ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਨੀਲ ਬੀਜਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨੀਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ ਸੀ, ਜੋ 1859 ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਉੱਠਿਆ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀ (ਮੰਡਲ) ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਇਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਰਗਰਮ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਸਮੂਹ ਸਨ ਜੋ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਪਲਾਂਟਰਾਂ ਦੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਾਬਕਾ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ - 'ਗੋਮਸ਼ਟਾ' ਜਾਂ ਨੀਲ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦੇ 'ਦੀਵਾਨ' ਨੇ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨੀਲ ਪਲਾਂਟਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।^[1]

ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ 1859 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਅਟੁੱਟ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਯੂਰਪੀਅਨ ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਲਈ ਨੀਲ ਉਗਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅਨੋਖਾ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਨਾਦੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰਦੇ ਹੋਏ, 1860 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਨੀਲ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪਲਾਂਟਰਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਸਕ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। 1860 ਵਿੱਚ ਨੀਲ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਸੀ।^[2]

ਪਿਛੋਕੜ[ਸੋਧੋ]

ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਨੀਲ ਦੀ ਬਿਜਾਈ 1777 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਲੁਈ ਬੋਨੌਡ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਬੰਗਾਲ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨੀਲ ਬੀਜਣ ਵਾਲਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਹੁਗਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤਲਡਾੰਗਾ ਅਤੇ ਗੋਲਪਾੜਾ ਵਿਖੇ ਫਸਲ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।^[3] ਕੰਪਨੀ ਰਾਜ ਅਧੀਨ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਨਵਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨੀਲ ਲਾਉਣਾ ਵਪਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਬਰਦਵਾਨ, ਬਾਂਕੁਰਾ, ਬੀਰਭੂਮ, ਉੱਤਰੀ 24 ਪਰਗਨਾ, ਨਦੀਆ ਜੇਸੋਰ ਅਤੇ ਪਬਨਾ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 1830 ਤੱਕ ਪੂਰੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੀਲ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਸਨ। ਨੀਲ ਬੀਜਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ 'ਤੇ ਖੁਰਾਕੀ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨੀਲ ਬੀਜਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਆਜ 'ਤੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦਿੱਤੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਡੈਡੋਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਜ਼ਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕਰਜ਼ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਪਲਾਂਟਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਕੀਮਤ ਮਾਮੂਲੀ ਸੀ, ਜੋ ਮਾਰਕੀਟ ਕੀਮਤ ਦਾ ਸਿਰਫ 2.5% ਸੀ। ਕਿਸਾਨ ਨੀਲ ਉਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਕਮਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਕਿਸਾਨ ਨੀਲ ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਨ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਗਿਰਵੀ ਜਾਂ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਯਮ ਪਲਾਂਟਰਾਂ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਦੇ ਹਨ। 1833 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਐਕਟ ਦੁਆਰਾ, ਬੀਜਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੱਥ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ, ਜੋ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਲਾਭ ਲੈਣ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਨੇ ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ।^[2]^[4]

ਬੰਗਾਲੀ ਮੱਧ ਵਰਗ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕਮੁੱਠ ਸੀ। ਬੰਗਾਲੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਹਰੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਮੁਖਰਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਖਬਾਰ 'ਦਿ ਹਿੰਦੂ ਪੈਟ੍ਰਿਅਟ' ਵਿੱਚ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਲੇਖਾਂ 'ਤੇ ਦੀਨਬੰਧੂ ਮਿੱਤਰਾ ਦੁਆਰਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ ਨੀਲ ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਨਾਟਕ ਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਵਿਵਾਦ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਬਗਾਵਤ[ਸੋਧੋ]

ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਾਦੀਆ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਨਗਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਚੌਗਾਚਾ ਪਿੰਡ^[5] ਵਿੱਚ ਹੋਈ, ਜਿੱਥੇ ਬਿਸ਼ਨੂਚਰਨ ਬਿਸਵਾਸ ਅਤੇ ਦਿਗੰਬਰ ਬਿਸਵਾਸ ਨੇ ਬੰਗਾਲ, 1859 ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਗ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਮੁਰਸ਼ਿਦਾਬਾਦ, ਬੀਰਭੂਮ, ਬਰਦਵਾਨ, ਪਬਨਾ, ਖੁਲਨਾ ਅਤੇ ਜੇਸੋਰ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲਿਆ। ਕਾਲਨਾ ਵਿੱਚ, ਬਰਦਵਾਨ ਸ਼ਿਆਮਲ ਮੰਡਲ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਮੋਂਡਲ ਨੇ "ਮ੍ਰਿਤਿਕਾ" ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਰਸਾਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੰਡੀਗੋ ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ।^[4] ਗੋਪਾਲ ਮੰਡਲ, ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਡੇਢ ਸੌ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿੜ ਜਥੇ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਾਠੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਰਮੌਰ ਨੇ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਪੇਸ਼ਗੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਸੀ।^[5] ਕੁਝ ਨੀਲ ਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਮੁਕੱਦਮਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਨੀਲ ਦੇ ਡਿਪੂਆਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਈ ਪਲਾਂਟਰ ਫੜੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਭੱਜ ਗਏ। ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਵੀ ਬਾਗੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ 'ਤੇ ਸਨ।

ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਨੇ ਕਿਰਾਏਦਾਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਾਗੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਝੜਪਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹੇ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਉਲਟ, ਨੀਲ ਵਿਦਰੋਹ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅਥਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਯੂਰਪੀਅਨ ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਵੱਲ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ; ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸੁਭਾਸ਼ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਦ ਇੰਡੀਗੋ ਰਿਵੋਲਟ ਆਫ਼ ਬੰਗਾਲ (1977) ਵਿੱਚ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ "ਅੰਦੋਲਨ ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ।" ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਨੀਲ ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾੜੇ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਨੇ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਕਾਠਗੜਾ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨੀਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਬਾਗਬਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੀਲ ਦੇ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਸਾਨਾਂ 'ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਲਈ ਸਤਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਗਏ।^[6]

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ[ਸੋਧੋ]

ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]

↑ Kling, Blair B. (2016-11-11). The Blue Mutiny: The Indigo Disturbances in Bengal, 1859-1862 (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). University of Pennsylvania Press. pp. 84–86. ISBN 978-1-5128-0350-1.
↑ ^2.0 ^2.1 "Indigo Revolt in Bengal". INDIAN CULTURE (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2022-07-30.
↑ Chaudhuri, Kalyan (2016). Madhyamik History And Environment. 56, Surya Sen Street, Kolkata-700009: Oriental Book Company Pvt. Ltd. p. 54.{{cite book}}: CS1 maint: location (link)
↑ ^4.0 ^4.1 "নীলবিদ্রোহ এবং অম্বিকা কালনা". www.anandabazar.com (in Bengali). Retrieved 2022-07-30.
↑ ^5.0 ^5.1 Bhattacharya, Subhas (July 1977). "The Indigo Revolt of Bengal". Social Scientist. 5 (60): 17. doi:10.2307/3516809. JSTOR 3516809.
↑ Bhattacharya, Subhas (July 1977). "The Indigo Revolt of Bengal". Social Scientist. 5 (60): 13–23. doi:10.2307/3516809. JSTOR 3516809.

[1] Kling, Blair B. (2016-11-11). The Blue Mutiny: The Indigo Disturbances in Bengal, 1859-1862 (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). University of Pennsylvania Press. pp. 84–86. ISBN 978-1-5128-0350-1.

[:0-2] 2.0 ^2.1 "Indigo Revolt in Bengal". INDIAN CULTURE (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2022-07-30.

[3] Chaudhuri, Kalyan (2016). Madhyamik History And Environment. 56, Surya Sen Street, Kolkata-700009: Oriental Book Company Pvt. Ltd. p. 54.{{cite book}}: CS1 maint: location (link)

[:1-4] 4.0 ^4.1 "নীলবিদ্রোহ এবং অম্বিকা কালনা". www.anandabazar.com (in Bengali). Retrieved 2022-07-30.

[:2-5] 5.0 ^5.1 Bhattacharya, Subhas (July 1977). "The Indigo Revolt of Bengal". Social Scientist. 5 (60): 17. doi:10.2307/3516809. JSTOR 3516809.

[6] Bhattacharya, Subhas (July 1977). "The Indigo Revolt of Bengal". Social Scientist. 5 (60): 13–23. doi:10.2307/3516809. JSTOR 3516809.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]