ਬੇਗਮ ਹਜ਼ਰਤ ਮਹਲ
 | ਇਹ ਲੇਖ ਅਧਾਰ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਵਧਾਕੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। |
| ਬੇਗਮ ਹਜ਼ਰਤ ਮਹਲ | |
|---|---|
| ਅਵਧ ਦੀ ਬੇਗਮ | |
 ਬੇਗਮ ਹਜ਼ਰਤ ਮਹਲ | |
| ਜਨਮ | ਮੁਹੰਮਦੀ ਖਾਨੁਮ ਅੰਦਾਜ਼ਨ 1820 ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ, ਅਵਧ, ਭਾਰਤ |
| ਮੌਤ | 7 ਅਪਰੈਲ 1879 ਕਠਮੰਡੂ, ਨੈਪਾਲ |
| ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ | ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ |
| ਧਰਮ | ਸ਼ੀਆ ਇਸਲਾਮ |
ਬੇਗਮ ਹਜ਼ਰਤ ਮਹਲ (Urdu: بیگم حضرت محل ਜਨਮ ਅੰਦਾਜ਼ਨ 1820 - ਮੌਤ 7 ਅਪਰੈਲ 1879),[1] ਅਵਧ ਦੇ ਨਵਾਬ ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਬੇਗਮ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ 1857 ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਨਬਾਲਿਗ ਪੁੱਤ ਬਿਰਜਿਸ ਕਾਦਰ ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫੌਜ ਦਾ ਆਪ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਕੋਲ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਕਮਾਲ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਅਯੁੱਧਿਆ ਦੇ ਜਿੰਮੀਦਾਰ, ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੇ ਰਹੇ।
ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]ਮਹਿਲ ਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੰਮਦੀ ਖਾਨੂਮ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ, ਅਵਧ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੁਆਰਾ, ਫਿਰ ਰਾਇਲ ਏਜੰਟਾਂ ਕੋਲ ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਵਾਸੀਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹੀ ਹਰਮ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਰੀ ਵਜੋਂ ਆਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਕ ਪਰੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅਵਧ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਪਤਨੀ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਇੱਕ ਬੇਗਮ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਬੀਰਜਿਸ ਕਾਦਰਾ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ 'ਹਜ਼ਰਤ ਮਹਿਲ' ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਤਾਜਦਾਰ-ਏ-ਅਵਧ, ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਜੂਨੀਅਰ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ 1856 ਵਿੱਚ ਅਵਧ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਨਵਾਬ ਤੋਂ ਤਲਾਕ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਵਧ ਰਾਜ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੌਜੂਦਾ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।
1857 ਦਾ ਇੰਡੀਅਨ ਬਗਾਵਤ
[ਸੋਧੋ]1857 ਤੋਂ 1858 ਦੇ ਇੰਡੀਅਨ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਸਮੇਂ, 1857 ਤੋਂ 1858 ਤੱਕ, ਰਾਜਾ ਜਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਬੇਗਮ ਹਜ਼ਰਤ ਮਹਿਲ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ; ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਖਨਊ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ, ਬੀਰਜਿਸ ਕਾਦਰ ਨੂੰ ਅਵਧ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।
ਬੇਗਮ ਹਜ਼ਰਤ ਮਹਿਲ ਦੀ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਰਸਤਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮੰਦਿਰਾਂ ਅਤੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਢਾਹਿਆ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਬਲਾਂ ਨੇ ਲਖਨਊ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਵਧ 'ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਈ। ਹਜ਼ਰਤ ਮਹਿਲ ਨਾਨਾ ਸਾਹਬ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਪੁਰ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਦੇ ਮੌਲਵੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ।
ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
[ਸੋਧੋ]ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਨੇਪਾਲ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਪਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਰਾਣਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਜੰਗ ਬਹਾਦੁਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ[2], ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।[3] 1879 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਠਮਾਂਡੂ ਦੀ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਗਰਾਉਂਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਣਜਾਣ ਕਬਰ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਹਾਰਾਣੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ (1887) ਦੀ ਜੁਬਲੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਿਰਜਿਸ ਕਾਦਰ ਨੂੰ ਮੁਆਫ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘਰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।[4]
ਯਾਦਗਾਰ
[ਸੋਧੋ]
ਬੇਗਮ ਹਜ਼ਰਤ ਮਹਿਲ ਦੀ ਕਬਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦਰਬਾਰ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ, ਘੰਤਾਘਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਾਠਮਾਂਡੂ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਕੇਂਦਰੀ ਕਮੇਟੀ ਇਸ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ।
15 ਅਗਸਤ 1962 ਨੂੰ ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਦਲੇ ਲਖਨਊ ਦੇ ਹਜ਼ਰਤਗੰਜ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।[5][6][7] ਪਾਰਕ ਦੇ ਨਾਮ ਬਦਲਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਗੋਲ ਪਿੱਤਲ ਦੀਆਂ ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਅਵਧ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ-ਕੋਟਾਂ ਦੇ ਸਨ। ਪਾਰਕ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਹਿਰਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਰਾਮਲੀਲਾ ਅਤੇ ਬੋਨਫਾਇਰਜ਼, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲਖਨਊ ਮਹਾਂਉਤਸਵ (ਲਖਨਊ ਐਕਸਪੋਜ਼ਨ) ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[8]
10 ਮਈ 1984 ਨੂੰ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਦਾ ਕਵਰ ਸੀਆਰ ਪਕਰਾਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਰੱਦ ਅਲਕਾ ਸ਼ਰਮਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 15,00,000 ਸਟਪਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।[9]
ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਮੰਤਰਾਲੇ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋਣਹਾਰ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਬੇਗਮ ਹਜ਼ਰਤ ਮਹੱਲ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਮੌਲਾਨਾ ਆਜ਼ਾਦ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।[10][11]
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ India recalls Hazrat Mahal's contribution to freedom struggle Zee News, 7 April 2014
- ↑ Hibbert (1980); pp. 374–375
- ↑ Hibbert (1980); pp. 386–387
- ↑ Harcourt, E.S (2012). Lucknow the Last Phase of an Oriental Culture (seventh ed.). Delhi: Oxford University Press. p. 76. ISBN 978-0-19-563375-7.
- ↑ "Little known, little remembered: Begum Hazrat Mahal". milligazette.com. Retrieved 14 September 2016.
- ↑ Ruggles, D. Fairchild (2014). Woman's Eye, Woman's Hand: Making Art and Architecture in Modern India. Zubaan. ISBN 9789383074785.
- ↑ Yecurī, Sītārāma (2008). The great revolt, a left appraisal. People's Democracy. ISBN 9788190621809.
- ↑ "Begum Hazrat Mahal in Lucknow | My India". Mapsofindia.com. 2013-08-27. Retrieved 2016-09-14.
- ↑ "Begum Hazrat Mahal". Indianpost.com. Retrieved 18 October 2012.
- ↑ "Begum Hazrat Mahal National Scholarship". 18 October 2017. Archived from the original on 2018-06-01.
- ↑ "Schemes for Minority Women".