ਮੀਰਾ ਬਾਈ

ਮੀਰਾ ਬਾਈ
ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਦਾ ਚਿੱਤਰ
ਆਮ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਜਨਮ	1504 ਮੇਰਤਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਭਾਰਤ
ਮੌਤ	1552 ਰਾਜਸਥਾਨ, ਭਾਰਤ
ਫਾਟਕ    ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ

ਮੀਰਾ ਬਾਈ (ਰਾਜਸਥਾਨੀ: मीरां बाई) ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ-ਭਗਤੀ ਸ਼ਾਖਾ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਵਿੱਤਰੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1504 ਵਿੱਚ ਜੋਧਪੁਰ ਦੇ ਕੁਡਕੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਭੋਜਰਾਜ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਵਿਆਹ ਦੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਤੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਰ ਮੀਰਾਂ ਇਸਦੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸਾਧੂ-ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਕੀਤਰਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਬਤੀਤ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਘਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਤੀਰਥ ਰਟਨ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਣ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰ ਦਵਾਰਿਕਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਜਿੱਥੇ ਸੰਵਤ 1560 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਨੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ-ਭਗਤੀ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪਦਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਜੀਵਨ ਪਰਿਚੈ

ਚਿੱਤੌਢਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਮੀਰਾ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮੰਦਰ

ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਭਗਤੀ ਸ਼ਾਖਾ ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕਵਿੱਤਰੀ ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਵਤ 1573 ਵਿੱਚ ਜੋਧਪੁਰ ਵਿੱਚ ਕੁਡਕੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਣਾ ਕੁਮਾਰ ਭੋਜਰਾਜ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਭਗਤੀ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਲੈਣ ਲੱਗੀ ਸਨ ਵਿਆਹ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਦਿਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੁਹਾਡੇ ਪਤੀ ਦਾ ਮਰਨਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਤੀ ਦੇ ਪਰਲੋਕਵਾਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦਿਨ-ਪ੍ਰਤੀ-ਦਿਨ ਵੱਧਦੀ ਗਈ। ਇਹ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਭਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਜੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਨੱਚਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸਨ।

ਆਨੰਦ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਤਾਂ ਤੱਦ ਬਣਿਆ, ਜਦੋਂ ਮੀਰਾ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਰਾਜਾ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉੱਥੇ ਸਾਧੂ-ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਆਣਾ-ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੀਰਾ ਦੇ ਦੇਵਰ ਰਾਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਭੈੜਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਊਧਾ ਜੀ ਵੀ ਸਮਝਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੀਰਾ ਦੀਨ-ਦੁਨੀਆਂ ਭੁੱਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਰਮਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਧਾਰਨ ਕਰ ਜੋਗਣ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੀਰਾਂ ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਣ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਜੀਵ ਗੋਸਵਾਮੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਗਈ। ਗੋਸਵਾਮੀ ਜੀ ਸੱਚੇ ਸਾਧੂ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਵੀ ਅਣ-ਉਚਿਤ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਦਰ ਤੋਂ ਹੀ ਕਹਿਲਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਮੀਰਾਂ ਬਾਈ ਦਾ ਜਵਾਬ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵ੍ਰੰਦਾਵਨ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਹੀ ਇੱਕ ਪੁਰਖ ਹਨ, ਇੱਥੇ ਆਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰਪ੍ਰਤੀਦਵੰਦੀ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਨਿਰਵਾਣ

ਮੇਰਤਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮੀਰਾ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ

ਜਦੋਂ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਰਾਜਾ ਬਣੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਕੇ ਬਹੁਤ ਅਫਸੋਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਭਗਤ ਦੇ ਨਾਲ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਹੋਇਆ। ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੇ ਕੁਝ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਮੀਰਾ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾਣ ਦੁਆਰਕਾ ਭੇਜਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੀਰਾ ਆਉਣ ਨੂੰ ਰਾਜੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਿਦ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾਣਗੇ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੁਆਰਕਾ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜਨਮ ਅਸ਼ਟਮੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲੇਗੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਉਤਸਵ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਭਗਤ ਗਣ ਭਜਨ ਵਿੱਚ ਮਗਨ ਸਨ। ਮੀਰਾ ਨੱਚਦੇ-ਨੱਚਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰਨਛੋਰ ਰਾਏ ਜੀ ਦੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਕੁੱਖ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਗਈ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਕਪਾਟ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਦੁਆਰ ਖੋਲ੍ਹੇ ਗਏ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਮੀਰਾ ਉਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚੀਰ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚਿੰਮੜ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ ਅਤਿਅੰਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੀਰਾ ਮੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਮਾ ਗਈ ਸੀ। ਮੀਰਾ ਦਾ ਸਰੀਰ ਵੀ ਕੀਤੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਮੀਰਾ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਪਿਆਰੇ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਰਚਿਤ ਗ੍ਰੰਥ

ਮੀਰਾਬਾਈ ਨੇ ਚਾਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀ

• ਬਰਸੀ ਦਾ ਮਾਇਰਾ
• ਗੀਤ ਗੋਵਿੰਦ ਟੀਕਾ
• ਰਾਗ ਗੋਵਿੰਦ
• ਰਾਗ ਸੋਰਠ ਦੇ ਪਦ

ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ “ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਦੀ ਪਦਾਵਲੀ’ ਨਾਮਕ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਦੀ ਭਗਤੀ

ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀ ਹੈ

ਮੀਰਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਵਿੱਚ ਮਿਠਾਸ-ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟਦੇਵ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਪੁਰਖ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਦੀਵਾਨੀ ਸੀ:

ਵੱਸੋ ਮੇਰੇ ਨੈਨਨ ਵਿੱਚ ਨੰਦਲਾਲ।
ਮੋਹਨੀ ਮੂਰਤੀ, ਸਾਂਵਰੀ, ਸੁਰਤ ਨੈਨਾ ਬਣੇ ਵਿਸਾਲ।।
ਅਧਰ ਸੁਧਾਰਸ ਮੁਰਲੀ ਬਾਜਤੀ, ਉਰ ਬੈਜੰਤੀ ਮਾਲ।
ਛੋਟਾ ਘੰਟਿਕਾ ਕਟੀ-ਤਟ ਸੋਭਿੱਤ, ਨੂਪੁਰ ਸ਼ਬਦ ਰਸਾਲ।
ਮੀਰਾ ਪ੍ਰਭੂ ਸੰਤਨ ਸੁਖਦਾਈ, ਭਗਤ ਬਛਲ ਗੋਪਾਲ।।

ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਰੈਦਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਣਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ - "ਗੁਰੂ ਮਿਲਿਆ ਰੈਦਾਸ ਦੀਂਹੀ ਗਿਆਨ ਕੀਤੀ ਗੁਟਕੀ"। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਤੋਂ ਪਦਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਰਚਨਾ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਖਾਲਸ ਸਾਹਿਤਿਅਕ ਬਰਜਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੰਮਜਾਤ ਕਵਿਅਿਤਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਗਤੀ ਕੀਤੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਕਵਿਅਿਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਮੀਰਾ ਦੇ ਵਿਰਹ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਕਾਲੀ ਕਵੀਆਂ ਕੀਤੀ ਆਸ਼ਾ ਜਿਆਦਾ ਸਵਾਭਾਵਿਕਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰ੍ਰੰਗਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਰਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਦ –

ਮਨ ਨੀ ਪਾਸੀ ਹਰੀ ਦੇ ਚਰਨ।
ਸੁਭਗ ਸੀਤਲ ਕਮਲ - ਕੋਮਲ ਤਰਿਵਿਧ-ਜੁਆਲਾ-ਹਰਨ।
ਜੋ ਚਰਨ ਪ੍ਰਹਮਲਾਦ ਪਰਸੇ ਇੰਦਰ-ਪਦਵੀ-ਹਾਨ॥
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚਰਨ ਧਰੁਵ ਅਟਲ ਕੀਂਹੋਂ ਰਾਖਿ ਆਪਣੀ ਸਰਨ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚਰਨ ਬਰਾਹਮਾਂਡ ਮੇਂਥਯਾਂ ਨਖਸਿਖੌ ਸ਼੍ਰੀ ਭਰਨ॥
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚਰਨ ਪ੍ਰਭੂ ਪਰਸ ਲਨਿਹਾਂ ਤਰੀ ਗੌਤਮ ਧਰਨੀ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚਰਨਾਂ ਧਰਥੋਂ ਗੋਬਰਧਨ ਗਰਬ-ਮਧਵਾ-ਹਰਨ॥
ਦਾਸ ਮੀਰਾ ਲਾਲ ਵਾਸੁਦੇਵ ਆਜਮ ਤਾਰਨ ਤਰਨ॥

ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ

• ਮੀਰਾਬਾਈ ਕਵਿਤਾ ਕੋਸ਼ ਉੱਤੇ (ਹਿੰਦੀ)
• ਬ੍ਰਾਈਡਲ ਮਿਸਟਿਕਸਮ: ਮੀਰਾਬਾਈ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਡਾ.ਜਯੋਤਸਨਾ ਕਾਮਤ ਦੁਆਰਾ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ)
• Mirabai, Mystic Poet Princess of India Theater Performance by Living Wisdom School

ਹਵਾਲੇ

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਇਹ ਇੱਕ ਅਧਾਰ ਲੇਖ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ।