ਸਦਗਤੀ

ਸਦਗਤੀ
ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ	ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ
ਲੇਖਕ	ਅਮ੍ਰਿਤ ਰਾਏ (ਡਾਇਲਾਗ), ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ (ਡਾਇਲਾਗ)
ਸਕਰੀਨਪਲੇਅ	ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ
ਕਹਾਣੀਕਾਰ	ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ
ਨਿਰਮਾਤਾ	ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ
ਸਿਤਾਰੇ	ਓਮ ਪੁਰੀ ਸਮਿਤਾ ਪਾਟਿਲ ਮੋਹਨ ਅਗਾਸ਼ੇ ਗੀਤਾ ਸਿੱਧਾਰਥ ਰਿਚਾ ਮਿਸ਼ਰ
ਸਿਨੇਮਾਕਾਰ	ਸੋਉਮੇਂਦੂ ਰਾਏ
ਸੰਪਾਦਕ	ਦੁਲਾਲ ਦੱਤਾ
ਸੰਗੀਤਕਾਰ	ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ
ਰਿਲੀਜ਼ ਮਿਤੀ	1981
ਮਿਆਦ	52 ਮਿੰਟ

ਸਦਗਤੀ (ਉੱਧਾਰ) ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ ਦੁਆਰਾ 1981 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਇੱਕ ਹਿੰਦੀ ਲਘੂ ਫਿਲਮ ਹੈ | ਇਹ ਫਿਲਮ ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਇਸ ਹੀ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਲਘੂ ਕਹਾਣੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।

ਪਲਾਟ

ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਦਗਤੀ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ ਵਰਗੇ ਵਿਲੱਖਣ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਵੇਖਣਾ ਵੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਖਾਸ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕਈ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਨਮਿਤ ਕਾਇਮ ਸਮਾਜਕ – ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰਨ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ। ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਆਰਕਾਈਵਸ ਦੇ ਖ਼ਜਾਨੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇਹ ਫਿਲਮ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਬਣੀ ਸੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵਥੇਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਪੜੈਲ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਢਹਿੰਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਘਰ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਖੜੀ ਹੈ। ਇਹ ਘਰ ਦੁਖੀ ਚਮਾਰ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸਤਰੀ ਉਸਦੀ ਬੀਵੀ ਹੈ। ਉਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਡਤ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਦੀ ਕੁੜਮਾਈ ਦਾ ਲਗਨ ਵਿਚਾਰਨ ਲਈ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਦੁਖੀ ਤੁਰਤ ਬੁਖਾਰ ਤੋਂ ਉੱਠਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਘਾਹ ਕੱਟਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਘਾਹ ਦੀ ਹੀ ਭੇਂਟ ਲੈ ਜਾਵੇ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੂੰ ਦਕਸ਼ਿਣਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸੇਰ ਭਰ ਆਟਾ, ਅੱਧ ਸੇਰ ਚਾਵਲ, ਪਾ ਭਰ ਦਾਲ, ਅੱਧ ਪਾ ਘੀ, ਲੂਣ - ਹਲਦੀ ਆਦਿਕ ਵੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਕਿਤੇ ਨਿਕਲ ਨਾ ਜਾਣ ਇਸ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਖਾਧੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਗਰ ਪੰਡਤ ਪੋਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਿਹਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੁਖੀ ਵੱਡੇ ਸਹਿਜ ਅੰਦਾਜ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ - ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਮ ਲੈਣ ਦੀ ਫੁਰਸਤ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਅੰਗ, ਵਿਡੰਬਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੀਆਂ ਹਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮਕਾਰ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੈ। ਪੰਡਤ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੇ ਵਕਤ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਰਾਵਣ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਕੈਮਰਾ ਠਹਿਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋਵੇ। ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਦਹਿਸਰ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਮਹਾਂਬਲੀ ਰਾਖਾ ਬਣਿਆ ਖੜਾ ਹੈ ਤੇ ਪੰਡਿਤ ਉਸਦੀ ਪੂਜਾ ਰਾਹੀਂ ਤਾਕਤ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਰਜੀਵੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਤੇ ਗਰਵ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਧੀ ਦੀ ਕੁੜਮਾਈ ਦਾ ਦਿਨ ਤੈਅ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀਆ ਭੁੱਖੇ ਢਿੱਡ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮਿਹਨਤਾਨੇ ਦੇ ਪੰਡਤ ਦੀ ਵਗਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਬਰਾਂਡਾ ਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਤੂੜੀ ਢੋਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਗੰਢਲ ਖੁੰਢ ਦੀਆਂ ਖਲਪਾੜਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੁਖੀ ਦਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਲ ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਤਣੇ ਹੋਏ ਤੇਵਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਡਤ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਲਾਸ਼ ਚੁੱਕਣ ਨੂੰ ਕਹੇ। ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ ਪੰਡਤ ਨੂੰ ਹੀ ਉਸ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਘਸੀਟ ਘਸੀਟ ਕੇ ਹਟਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਖੁੰਢ ਦੀਆਂ ਖਲਪਾੜਾਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਪੰਡਤ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪੈਰ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਹਥ ਲਾਏ ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦੀ ਖੂੰਡੀ ਨਾਲ ਰੱਸਾ ਪਾ ਕੇ ਘਸੀਟਣ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਕਥਾ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਮਗਰ ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ ਦਾ ਫ਼ਿਲਮਕਾਰ ਉਥੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੁਕਦਾ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਉੱਥੇ ਪਰਤਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਗੰਢਲ ਲੱਕੜੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਹਾੜੀ ਫਸੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਲਾਸ਼ ਹਟਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੰਡਤ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਗੰਢਦਾਰ ਲੱਕੜੀ ਜਾਤੀ - ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਹੋਈ ਕੁਹਾੜੀ ਵੀ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਅਧੂਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਪੰਡਤ ਜੀ ਯਥਾਸਥਿਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਗਰ ਕੀ ਪੰਡਤ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਜਾਤੀ ਹੈ ਜਾਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਜੋ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜਕ ਭੇਦਭਾਵ ਅਤੇ ਅਵਿਗਿਆਨਕ ਆਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਫਿਲਮ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਇਸ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣਾ ਤਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ, ਨਾਲ ਹੀ ਦੁਖੀ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ‘ਲੱਕੜੀ ਕੱਟਣਾ ਜਾਣਦੇ ਹੋ?' ਲੱਕੜੀ ਪਾੜਦੇ ਵਕਤ ਇੱਕ ਗੋਂੜ; ਭਿਆਲਾਲ ਦੁਖੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੁਖੀ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਹੈ - 'ਭਾਈ, ਕੱਟਦਾ ਤਾਂ ਹਾਂ ਮੈਂ ਘਾਹ, ਹੁਣ ਇਹ ਲੱਕੜੀ ਕੱਟਣਾ ਮੈਂ ਕੀ ਜਾਨੂੰ।' ਗੋਂੜ ਸਿੱਧੇ ਸਵਾਲ ਦਾਗਦਾ ਹੈ - ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਿਉਂ ਬੇਕਾਰ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹੋ ? ਜਦੋਂ ਦੁਖੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਭੁੱਖਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਲੱਕੜੀ ਪਾੜ ਵੀ ਦਿੰਦਾ, ਤਦ ਗੋਂੜ ਫਿਰ ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ - ਤਾਂ ਕੀ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਖਾਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ? ਦੁਖੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ - ਖਾਣਾ ਕਿਸ ਮੁੰਹ ਨਾਲ ਮੰਗੂ, ਇਸ ਤੇ ਗੋਂੜ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ - ਤਾਂ ਚਲਾਓ ਕੁਹਾੜੀ, ਚਲਾਓ ਕੁਹਾੜੀ। ਦਿਲਚਸਪ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਸ਼ਕਲ ਕਬੀਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ - ਜੁਲਦੀ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਰੇਅ ਅਤੇ ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਸੰਵਾਦ ਵੀ ਕਾਫੀ ਅਸਰਦਾਰ ਹਨ। ਨਫ਼ਰਤ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਗੱਠ ਕਿੰਨੀ ਸਖ਼ਤ ਹੈ ਇਹ ਪੰਡਿਤਾਣੀ (ਗੀਤਾ ਸਿੱਧਾਰਥ) ਦੇ ਜਰੀਏ ਉਭਰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇਸਤਰੀ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਰੁਣਾ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਆਉਂਦੀ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਦੀ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਰੋਟੀਆਂ ਬਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਦਲੀਲ਼ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਦੁਖੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਕਿ ਚਮਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਡਿਤਾਣੀ ਉੱਤੇ ਹੀ ਧਰਮ - ਕਰਮ ਦੇ ਫਿਕਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਹੈ, ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਬਰਾਹਮਣਵਾਦ ਜਾਂ ਹਿੰਦੁਤਵ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਿਰਜੀ ਗਈ ਹੈ। ਚਮਾਰ, ਧੋਬੀ, ਘਾਸੀ ਵਰਗਿਆਂ ਦਾ ਇਸ ਹਿੰਦੂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਚੁੱਕੇ ਚਲੇ ਆਉਣਾ ਉਸਨੂੰ ਮਨਜੂਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੀ ਮਜੂਰੀ ਬੱਚ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਚਿਲਮ ਲਈ ਅੱਗ ਤੱਕ ਇੰਨੀ ਹਿਕਾਰਤ ਨਾਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦੁਖੀ ਵਰਗਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਹਿਣ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਵੀ ਅਪਮਾਨਬੋਧ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ - 'ਵੱਡੀ ਭੁੱਲ ਹੋਈ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਲਿਆ ਆਇਆ। ਇੰਨੇ ਮੂਰਖ ਨਾ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਲੱਤਾਂ – ਜੁੱਤੀਆਂ ਕਿਉਂ ਖਾਂਦੇ!' ਕੌਣ ਕੀ ਹੈ, ਕਿਸਦੀ ਦੁਨੀਆ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਜੁਦਾ - ਜੁਦਾ ਜੀਵਨ ਸਥਿਤੀਆਂ ਹਨ ਇਸਨੂੰ ਕੈਮਰਾ ਚੌਕਸੀ ਨਾਲ ਦਿਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੀ ਵਕਤ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀ ਝਾੜੂ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦਕਸ਼ਿਣਾ ਦੀ ਸਾਮਗਰੀ ਖ਼ਰੀਦ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਡਤ ਜਲਪਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਰਫ ਚਿਲਮ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਢਿੱਡ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤ੍ਰਿਪਤੀਦਾਇਕ ਭੋਜਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵਾਰੀ ਪਲੰਘ ਉੱਤੇ ਆਰਾਮ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਰਫ ਪੰਡਿਤਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੁਖੀ ਦੀ ਪਤਨੀ। ਪੰਡਿਤਾਣੀ ਦੇ ਕੋਲ ਸੰਵੇਦਨਹੀਨਤਾ ਤੋਂ ਉਪਜੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਕੋਲ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ। ਦੁਖੀ ਦੀ ਮੌਤ ਉੱਤੇ ਪੰਡਿਤਾਣੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ - ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ? ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੁਖੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ - ‘‘ਮਹਾਰਾਜ, ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਲੱਕੜੀ ਪੜਵਾਈ, ਕੜੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਵਾਈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣੇ - ਹੁਣੇ ਬੁਖਾਰ ਤੋਂ ਉਠਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿੱਚ ਖਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਤਾਕ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਬਿਗਾੜਿਆ ਸੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਕੀ ਬਿਗਾੜਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਤੁਸੀ ਇੰਨੇ ਨਿਰਦਈ ਹੋ ਗਏ। ’’ ਪੰਡਿਤਾਣੀ ਨੂੰ ਵੀ ਤਦ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੜੀ ਮਿਹਨਤ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਸੀ, ਪਰ ਪੰਡਤ ਇਸ ਅਪਰਾਧਬੋਧ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ - ‘ਮਿਹਨਤ ਕੀ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ, ਸਭ ਮਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ?’ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲਾਇਕ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦਲੀਲ਼ ਉਸਦੀ ਹੈ ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਮਿਹਨਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ! ਇਹ ਦਲੀਲ਼ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਓਨਾ ਜਾਤੀਭੇਦ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਅੱਜ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਤੇ ਅਕਸਰ ਨੱਕ ਨਹੀਂ ਚੜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਅੱਜ ਓਨਾ ਧਰਮ ਦਾ ਡਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿਰਫ ਕੁੜਮਾਈ ਦਾ ਦਿਨ ਤੈਅ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਖਪਦੇ ਖਪਦੇ ਕੋਈ ਜਾਨ ਦੇ ਦੇਵੇ। ਮਗਰ ਕੀ ਲਾਲਸਾ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਅੱਜ ਵੀ ਛੋਟੀਆਂ – ਛੋਟੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਲਈ ਖਪਦੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬੇਵਕਤ ਨਹੀਂ ਮਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਉਚਿਤ ਕ਼ੀਮਤ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਅਤੇ ਆਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਤਮਾਮ ਸੁਖ ਭੋਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮਰਨ ਉੱਤੇ ਇਹੀ ਦਲੀਲ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਮਿਹਨਤ ਕੀ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਸਭ ਮਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ?’ ਅਤੇ ਕੀ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੋ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਦੀ ਆਰਥਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਰਚਨਾ ਬਣਾ ਰੱਖੀ ਹੈ ਉਸਦੀ ਬਰਾਹਮਣਵਾਦ ਅਤੇ ਵਰਣ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਹੈ?

ਕਾਸਟ

• ਓਮ ਪੁਰੀ - ਦੁਖੀ
• ਸਮਿਤਾ ਪਾਟਿਲ –ਝਰੀਆ
• ਮੋਹਨ ਅਗਾਸ਼ੇ - ਬਾਹਮਣ
• ਗੀਤਾ ਸਿੱਧਾਰਥ - ਬਾਹਮਣ ਦੀ ਪਤਨੀ
• ਰਿਚਾ ਮਿਸ਼ਰਾ - ਧਨੀਆ

ਹੋਰ ਕਰੈਡਿਟ

ਕਲਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ: ਅਸ਼ੋਕ ਬੋਸ ਸਾਉਂਡ ਡਿਜਾਇਨਰ: ਅਮੂਲਿਆ ਦਾਸ

ਬਾਹਰਲੇ ਲਿੰਕ

• ਯੂਟੀਊਬ ਉੱਤੇ ਵੇਖੋ
• ਸਦਗਤੀ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਮੂਵੀ ਡੈਟਾਬੇਸ ਉੱਤੇ
• Satyajitray.org page Archived 2007-06-16 at the Wayback Machine.