ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ
 | ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਜੋੜ ਕੇ ਲੇਖ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰੋ। ਬਿਨਾਂ ਹਵਾਲਿਆਂ ਵਾਲ਼ੀ ਲਿਖਤ ਹਟਾਉਣਯੋਗ ਹੈ। |
ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਗੋਲਾਅਰਧ ਦੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਅਪ੍ਰੈਲ (ਚੇਤ–ਵਿਸਾਖ) ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਤਾਰੇ ਚੌਰਸ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਟੇਢੀ ਲਕੀਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲੀ ਲਕੀਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਾਉਣ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸਵਾਲੀਆ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਬਣਦੀ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ਼ ਦੇ ਸੱਤ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਰਤੁ, ਪੁਲਸਤਯ, ਪੁਲਸਤਯ, ਅਤਰੀ, ਅੰਗਿਰਸ, ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ ਅਤੇ ਮਾਰੀਚਿ ਹਨ। ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਡੋਰ ਨਾਲ਼ ਉੱਡ ਰਹੀ ਪਤੰਗ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਅੱਗੇ ਦੇ ਦੋ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲ਼ ਲਕੀਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਵਧਾਓ ਤਾਂ ਇਹ ਧਰੁਵ ਤਾਰੇ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਟਾਲਮੀ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ 48 ਤਾਰਾਮੰਡਲਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਈ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ[ਸੋਧੋ]
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਨੂੰ ਅਰਸਾ ਮੇਜਰ (Ursa Major), ਵੱਡਾ ਭਾਲੂ ਮਤਲਬ ਗ੍ਰੇਟ ਬੀਅਰ (Great Bear) ਜਾਂ ਬਿੱਗ ਬੀਅਰ (Big Bear) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਬਿੱਗ ਡਿੱਪਰ (ਯਾਨੀ ਵੱਡਾ ਚਮਚਾ) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਤਾਰੇ[ਸੋਧੋ]
ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਵਿੱਚ 93 ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਇਰ ਨਾਮ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ 13 ਦੇ ਇਰਦ - ਗਿਰਦ ਗ਼ੈਰ - ਸੌਰੀਏ ਗ੍ਰਹਿ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਦੇ ਸੱਤ ਮੁੱਖ ਤਾਰੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ -
| ਨਾਮ | ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਮ | ਬਾਇਰ ਨਾਮ | ਚਮਕ(ਮੈਗਨੀਟਿਊਡ) | ਦੂਰੀ (ਪ੍ਰਃ ਵਃ) |
|---|---|---|---|---|
| ਕਰਤੁ | Dubhe | α UMa | 1.8 | 124 |
| ਪੁਲਸਤਯ | Merak | β UMa | 2.4 | 79 |
| ਪੁਲਸਤਯ | Phecda | γ UMa | 2.4 | 84 |
| ਅਤਰੀ | Megrez | δ UMa | 3.3 | 81 |
| ਅੰਗਿਰਸ | Alioth | ε UMa | 1.8 | 81 |
| ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ | Mizar | ζ UMa | 2.1 | 78 |
| ਮਾਰੀਚਿ | Alkaid | η UMa | 1.9 | 101 |
ਅਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ[ਸੋਧੋ]
ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਈ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਵੀ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਸੀਅਰ-81 ਨਾਮਕ ਸਰਪਿਲ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਰੋਸ਼ਨ ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੈਸੀਅਰ-82 ਨਾਮਕ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰੂਪ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਵਲਾਂ ਸਿਗਾਰ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਸਾਡੇ ਤੋਂ 2.5 ਕਰੋੜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ - ਸਾਲ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਚਕਰੀ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ (ਪਿਨਵਹੀਲ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ) ਵੀ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਕੁਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਤਾਰਾਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 50 ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾ ਵੇਖੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।
ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਮੰਡਲ[ਸੋਧੋ]
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕ੍ਰਿਤਕ ਤਰੈਲੋਕ - - ਭੂ:, ਭੁਵ: ਅਤੇ ਸਵ: – ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਲੋਕ ਮਿਲ ਕੇ ਕ੍ਰਿਤਕ ਤਰੈਲੋਕ ਕਹਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਮੰਡਲ ਸ਼ਨੀ ਮੰਡਲ ਵਲਾਂ ਇੱਕ ਲੱਖ ਯੋਜਨ ਉੱਤੇ ਦਾ ਮੰਡਲ ਹੈ।