ਸਰ੍ਹੋਂ
| ਸਰ੍ਹੋਂ | |
|---|---|
| |
| ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਰਗੀਕਰਨ | |
| ਜਗਤ: | ਪੌਦਾ |
| (unranked): | ਐਂਜੀਓਸਪਰਮ |
| (unranked): | ਯੂਡੀਕਾਟਸ |
| ਤਬਕਾ: | ਬਰਾਸੀਕੇਲਜ |
| ਪਰਿਵਾਰ: | ਬਰਾਸੀਕਾਸੀਏ |
| ਜਿਣਸ: | ਸਿਨਾਪਿਸ |
ਸਰ੍ਹੋਂ ਕਰੂਸੀਫੇਰੀ (English : ਬਰੈਸੀਕੇਸੀ) ਕੁਲ ਦਾ ਦੋਬੀਜਪਤਰੀ , ਇੱਕਵਰਸ਼ੀ ਭਾਜੀ ਜਾਤੀ ਪੌਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਾਮ ਬਰੇਸਿਕਾ ਕੰਪ੍ਰੇਸਟਿਸ ਹੈ । ਬੂਟੇ ਦੀ ਉਚਾਈ ੧ ਤੋਂ ੩ ਫੁੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਤਣੇ ਵਿੱਚ ਟਾਹਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਪਰਵ ਸੰਧੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਆਮ ਪੱਤੀ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਪੱਤੀਆਂ ਸਰਲ , ਏਕਾਂਤ ਉਤਾਰੂ , ਬੀਣਕਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਅਨਿਯਮਿਤ , ਸਿਰੇ ਨੁਕੀਲੇ , ਸ਼ਿਰਾਵਿੰਨਿਆਸ ਜਾਲਿਕਾਵਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਸੰਪੂਰਣ ਫੁਲ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਜੋ ਤਣੇ ਅਤੇ ਟਾਹਣੀਆਂ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਓਵਰੀ ਸੁਪੀਰਿਅਰ , ਲੰਬੀ , ਚਪਟੀ ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਵਰਤਿਕਾ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਫਲੀਆਂ ਪਕਣ ਉੱਤੇ ਫਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬੀਜ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਇੱਕ ਫਲੀ ਵਿੱਚ ੮ - ੧੦ ਬੀਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੀ ਉਪਜ ਲਈ ਦੋਮਟ ਮਿੱਟੀ ਉਪਯੁਕਤ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ ਬੋਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਰਚ - ਅਪ੍ਰੈਲ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਕਟਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਖੇਤੀ ਪੰਜਾਬ , ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ , ਬਿਹਾਰ , ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਮਹੱਤਵ[ਸੋਧੋ]
ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੇਲ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖਾਣ ਯੋਗ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਤੇਲ ਅਚਾਰ, ਸਾਬਣ ਅਤੇ ਗਲਿਸਰਾਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਤੇਲ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਖਲ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਖਵਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਖਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਰਵਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਸੁੱਕੇ ਡੰਠਲ ਜਲਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਹਰੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਸਾਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਾਣਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਸਾਲੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਤੇਲ ਸਾਰੇ ਚਰਮ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਰ੍ਹੋਂ ਰਸ ਅਤੇ ਵਿਪਾਕ ਵਿੱਚ ਫੁਰਤੀਲਾ , ਪ੍ਰੇਮ-ਯੁਕਤ , ਕੌੜਾ , ਤਿੱਖਾ , ਗਰਮ , ਬਲਗ਼ਮ ਅਤੇ ਵਾਤਨਾਸ਼ਕ , ਰਕਤਪਿੱਤ ਅਤੇ ਅਗਨੀਵਰੱਧਕ , ਖੁਰਕ , ਕੋੜ੍ਹ , ਢਿੱਡ ਦੇ ਕੀੜੇ ਆਦਿ ਦਾ ਨਾਸ਼ਕ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਘਰੇਲੂ ਨੁਸਖਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । [1]
