ਸਰ੍ਹੋਂ

ਸਰ੍ਹੋਂ
ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਰਗੀਕਰਨ
ਜਗਤ:	ਪੌਦਾ
(unranked):	ਐਂਜੀਓਸਪਰਮ
(unranked):	ਯੂਡੀਕਾਟਸ
ਤਬਕਾ:	ਬਰਾਸੀਕੇਲਜ
ਪਰਿਵਾਰ:	ਬਰਾਸੀਕਾਸੀਏ
ਜਿਣਸ:	ਸਿਨਾਪਿਸ

ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਫੁੱਲ

ਸਰ੍ਹੋਂ ਕਰੂਸੀਫੇਰੀ (English: ਬਰੈਸੀਕੇਸੀ) ਕੁਲ ਦਾ ਦੋਬੀਜਪਤਰੀ, ਇੱਕਵਰਸ਼ੀ ਭਾਜੀ ਜਾਤੀ ਪੌਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਾਮ ਬਰੇਸਿਕਾ ਕੰਪ੍ਰੇਸਟਿਸ ਹੈ। ਬੂਟੇ ਦੀ ਉਚਾਈ ੧ ਤੋਂ ੩ ਫੁੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਤਣੇ ਵਿੱਚ ਟਾਹਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਪਰਵ ਸੰਧੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਆਮ ਪੱਤੀ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਪੱਤੀਆਂ ਸਰਲ, ਏਕਾਂਤ ਉਤਾਰੂ, ਬੀਣਕਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਅਨਿਯਮਿਤ, ਸਿਰੇ ਨੁਕੀਲੇ, ਸ਼ਿਰਾਵਿੰਨਿਆਸ ਜਾਲਿਕਾਵਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਸੰਪੂਰਣ ਫੁਲ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਜੋ ਤਣੇ ਅਤੇ ਟਾਹਣੀਆਂ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਓਵਰੀ ਸੁਪੀਰਿਅਰ, ਲੰਬੀ, ਚਪਟੀ ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਵਰਤਿਕਾ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫਲੀਆਂ ਪਕਣ ਉੱਤੇ ਫਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬੀਜ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਇੱਕ ਫਲੀ ਵਿੱਚ ੮ - ੧੦ ਬੀਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਉਪਜ ਲਈ ਦੋਮਟ ਮਿੱਟੀ ਉਪਯੁਕਤ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ ਬੋਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਰਚ - ਅਪ੍ਰੈਲ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਕਟਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਖੇਤੀ ਪੰਜਾਬ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਮਹੱਤਵ

ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੇਲ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖਾਣ ਯੋਗ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਤੇਲ ਅਚਾਰ, ਸਾਬਣ ਅਤੇ ਗਲਿਸਰਾਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਤੇਲ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਖਲ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਖਵਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਖਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਰਵਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਸੁੱਕੇ ਡੰਠਲ ਜਲਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਹਰੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਸਾਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਾਣਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਸਾਲੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਤੇਲ ਸਾਰੇ ਚਰਮ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਰ੍ਹੋਂ ਰਸ ਅਤੇ ਵਿਪਾਕ ਵਿੱਚ ਫੁਰਤੀਲਾ, ਪ੍ਰੇਮ-ਯੁਕਤ, ਕੌੜਾ, ਤਿੱਖਾ, ਗਰਮ, ਬਲਗ਼ਮ ਅਤੇ ਵਾਤਨਾਸ਼ਕ, ਰਕਤਪਿੱਤ ਅਤੇ ਅਗਨੀਵਰੱਧਕ, ਖੁਰਕ, ਕੋੜ੍ਹ, ਢਿੱਡ ਦੇ ਕੀੜੇ ਆਦਿ ਦਾ ਨਾਸ਼ਕ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਘਰੇਲੂ ਨੁਸਖਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।