ਸਰ੍ਹੋਂ

ਸਰ੍ਹੋਂ
ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਰਗੀਕਰਨ
ਜਗਤ:	ਪੌਦਾ
(unranked):	ਐਂਜੀਓਸਪਰਮ
(unranked):	ਯੂਡੀਕਾਟਸ
ਤਬਕਾ:	ਬਰਾਸੀਕੇਲਜ
ਪਰਿਵਾਰ:	ਬਰਾਸੀਕਾਸੀਏ
ਜਿਣਸ:	ਸਿਨਾਪਿਸ

ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਫੁੱਲ

ਸਰ੍ਹੋਂ ਕਰੂਸੀਫੇਰੀ (English: ਬਰੈਸੀਕੇਸੀ) ਕੁਲ ਦਾ ਦੋਬੀਜਪਤਰੀ, ਇੱਕਵਰਸ਼ੀ ਭਾਜੀ ਜਾਤੀ ਪੌਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਾਮ ਬਰੇਸਿਕਾ ਕੰਪ੍ਰੇਸਟਿਸ ਹੈ। ਬੂਟੇ ਦੀ ਉਚਾਈ ੧ ਤੋਂ ੩ ਫੁੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਤਣੇ ਵਿੱਚ ਟਾਹਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਪਰਵ ਸੰਧੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਆਮ ਪੱਤੀ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਪੱਤੀਆਂ ਸਰਲ, ਏਕਾਂਤ ਉਤਾਰੂ, ਬੀਣਕਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਅਨਿਯਮਿਤ, ਸਿਰੇ ਨੁਕੀਲੇ, ਸ਼ਿਰਾਵਿੰਨਿਆਸ ਜਾਲਿਕਾਵਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਸੰਪੂਰਣ ਫੁਲ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਜੋ ਤਣੇ ਅਤੇ ਟਾਹਣੀਆਂ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਓਵਰੀ ਸੁਪੀਰਿਅਰ, ਲੰਬੀ, ਚਪਟੀ ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਵਰਤਿਕਾ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫਲੀਆਂ ਪਕਣ ਉੱਤੇ ਫਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬੀਜ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਇੱਕ ਫਲੀ ਵਿੱਚ ੮ - ੧੦ ਬੀਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਉਪਜ ਲਈ ਦੋਮਟ ਮਿੱਟੀ ਉਪਯੁਕਤ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ ਬੋਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਰਚ - ਅਪ੍ਰੈਲ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਕਟਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਖੇਤੀ ਪੰਜਾਬ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਇਕ ਦਾਣੇਦਾਰ ਫਲੀਆਂ ਵਾਲੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਤੇਲ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੋਕ ਦੀ ਖਲ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਤੇ ਗੰਦਲਾਂ ਦਾ ਸਾਗ ਬਣਾ ਕੇ ਖਾਧਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਆਲ ਦੀ ਰੁੱਤ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਮਨਭਾਉਂਦੀ ਸਬਜ਼ੀ ਹੈ। ਗੰਦਲ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਨਿਸਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੂਟੇ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਫੁੱਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਫੇਰ ਫਲੀਦਾਰ ਫਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਸਰ੍ਹੋਂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੋਈ 70/80 ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹਾੜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਫ਼ਸਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤੀ ਖੇਤੀ ਮੀਹਾਂ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸਰ੍ਹੋਂ ਇਕੱਲੀ ਬਹੁਤੀ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਰ੍ਹੋਂ ਨੂੰ ਆਡਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੂਸਰੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਣਕ, ਛੋਲੇ ਅਤੇ ਜੌਆਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਟਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਰ੍ਹੋਂ ਛੇਤੀ ਕਿਰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਫ਼ਸਲ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਪੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਖੇਸਾਂ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਪਿੜ ਵਿਚ ਢੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਲੰਘਾਂ ਨਾਲ ਕੁੱਟ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਰ੍ਹੋਂ ਨਾਲ ਇਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਨਿਰਸੰਤਾਨ ਇਸਤਰੀ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ 7 ਬੀਜ ਚੁੰਨੀ ਨਾਲ 40 ਦਿਨ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖੇ ਤਾਂ ਕੁੱਖ ਹਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਵਿਆਹੀ ਜੋੜੀ ਨੂੰ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਦੋਵੇਂ ਕੌਲਿਆਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਘਰ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਤੇਲ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਤੇ ਮੂਰਤੀ ’ਤੇ ਤੇਲ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁੰਡਾ ਜੰਮਣ ’ਤੇ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਦੋਵੇਂ ਕੌਲਿਆਂ 'ਤੇ ਚੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਹਰ ਘਰ ਵਰਤਦਾ ਸੀ। ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਦੇ ਦੀਵੇ ਜਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਸਰ੍ਹੋਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁਣ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸੀ ਸਰ੍ਹੋਂ ਹੀ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਹੁਣ ਖੇਤੀ ਵਪਾਰ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੀ ਇਕੱਲੀ ਫ਼ਸਲ ਹੁਣ ਕੋਈ ਕੋਈ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਹੀ ਬੀਜਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਹੁਣ ਸਰ੍ਹੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮਹੱਤਵ

ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੇਲ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖਾਣ ਯੋਗ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਤੇਲ ਅਚਾਰ, ਸਾਬਣ ਅਤੇ ਗਲਿਸਰਾਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਤੇਲ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਖਲ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਖਵਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਖਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਰਵਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਸੁੱਕੇ ਡੰਠਲ ਜਲਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਹਰੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਸਾਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਾਣਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਸਾਲੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਤੇਲ ਸਾਰੇ ਚਰਮ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਰ੍ਹੋਂ ਰਸ ਅਤੇ ਵਿਪਾਕ ਵਿੱਚ ਫੁਰਤੀਲਾ, ਪ੍ਰੇਮ-ਯੁਕਤ, ਕੌੜਾ, ਤਿੱਖਾ, ਗਰਮ, ਬਲਗ਼ਮ ਅਤੇ ਵਾਤਨਾਸ਼ਕ, ਰਕਤਪਿੱਤ ਅਤੇ ਅਗਨੀਵਰੱਧਕ, ਖੁਰਕ, ਕੋੜ੍ਹ, ਢਿੱਡ ਦੇ ਕੀੜੇ ਆਦਿ ਦਾ ਨਾਸ਼ਕ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਘਰੇਲੂ ਨੁਸਖਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਗੈਲਰੀ

• 

  ਹਡੰਭੇ ਨਾਲ ਸਰ੍ਹੋਂ ਕੱਢਦੇ ਹੋਏ

• 

  ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਡੰਭੇ ਨਾਲ ਸਰ੍ਹੋਂ ਕੱਢਦੇ ਹੋਏ