ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਪ੍ਰਸਤਾਵ
ਚਾਲ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜੋ ਮੂਲਤ: ਕਿਸੇ ਨਾਗਰਿਕ, ਆਪਰਾਧਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਚਾਲ ਦੇ ਦਾਵੇ ਦੇ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਵਰਣਕ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਰਫ ਹਾਸ਼ਿਏ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਉਸ ਸਿਧਾਂਤ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋਣ ਲਗਾ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਂ ਵਰਤਮਾਨ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਅਤੀਮਾਨਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਤੇ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗੁਪਤ ਸਾਜਿਸ਼ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੁਆਰਾ ਵਿਵੇਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਉਲਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਗਿਆਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਮੂਹਕ ਸੁਭਾਅ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਵਆਆ ਲਈ ਵਿਦਵਤਾਪੂਰਣ ਸਾਮਗਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਦੀ ਮੀਡਿਆ ਰਪਟੋਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਤਥਯੋਂ ਉੱਤੇ ਅੱਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਕਿ ਘਟਨਾ ਦੇ ਮਕਸਦ ਅਤੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਗੁਪਤ ਸੰਢ ਗੰਢ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀਆਂ ਅਟਕਲਾਂ ਉੱਤੇ।
ਇਸਲਈ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਅਕਸਰ ਹਲਕੇ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਚਿਤਰਿਤ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਉਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਵਚਿੱਤਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਝੂਠ ਹੋ ਅਤੇ ਸਨਕੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਿਹਨਿਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਜਾਂ ਉਂਮਾਦੀ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਆਪਣੇ ਸੰਭਾਵਿਕ ਭੈੜਾ ਅਤੇ ਅਨੁਪਿਉਕਤਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਕਸਰ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਮਾਇਕਲ ਬਾਰਕੁਨ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਕਦੇ ਹਾਸ਼ਿਏ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਥੋੜ੍ਹੇ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉੱਤੇ ਹੁਣ ਜਨਪ੍ਰਚਾਰ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਲਈ ਆਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਉਹ ਦਲੀਲ਼ ਦਿੰਦੇ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੇ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰਵਾਦ ਦੀ ਅਵਧਾਰਣਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ 20 ਵੀਆਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਅਤੇ 21 ਵੀਆਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤੀਕ ਘਟਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰਿਆ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕਾੱਰਵਾਈ ਦੇ ਪਰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਸੰਭਾਵਿਕ ਪ੍ਰਤਿਸਥਾਪਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਜਿਸ਼ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ। ਮਾਨਵਵਿਗਿਆਨੀ ਟਾਡ ਸੈਂਡਰਸ ਅਤੇ ਹੈਰੀ ਜੀ ਵੇਸਟ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਲੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਅਮਰੀਕੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਵਰਗ।.... ਚਾਲ ਦੇ ਘੱਟ ਵਲੋਂ ਘੱਟ ਕੁੱਝ ਸਿੱਧਾਂਤੋਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਮਾਨਤਾ ਹੈ। ਇਸਲਈ ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤੋਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ, ਮਨੋਵੈਗਿਆਨਿਕੋਂ ਅਤੇਲੋਕਕਥਾਵਾਂਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਗਿਆਵਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ
[ਸੋਧੋ]ਚਾਲ ਦਾ ਸਿੱਧਾਂਤ ਸ਼ਬਦ ਸਿਵਿਲ, ਆਪਰਾਧਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਾਜਿਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਿਯਮਕ ਜਾਂ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਦਾਵੇ ਲਈ ਇੱਕ ਤਟਸਥ ਸੂਤਰਧਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਚਾਲ ਕਰਣ ਦਾ ਮਤਲੱਬ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਣ ਲਈ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਸਮੱਝੌਤਾ ਕਰਣਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨਿਯਮਕ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਣ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਤਰੀਕਾਂ ਦਾ ਵਰਤੋ ਕਰਣਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇੱਕ ਵਰਣਨਾਤਮਿਕ ਵਿਧੇ ਦੇ ਵੱਲ ਇੰਗਿਤ ਕਰਣ ਲਈ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰੋਂ ਦੇ ਅਸਤੀਤਵ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਤਰਕਾਂ (ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ) ਦਾ ਇੱਕ ਢੇਰ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ।
ਇਸ ਮਤਲੱਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧਾਂਤ ਸ਼ਬਦ ਕਦੇ - ਕਦੇ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦੇ ਬਜਾਏ ਅਟਕਲ ਜਾਂ ਉਪਕਲਪਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਨੌਪਚਾਰਿਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸਾਜਿਸ਼ ਸ਼ਬਦ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਚੇਹਰੋਂ, ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਠਾਨੋਂ ਲਈ ਪ੍ਰਿਉਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨਪਰ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੁੱਝ ਚਾਲ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਅਕਸਰ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਿਹਨਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹੈ।
ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਵਾਕਿਆਂਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਰਜ ਵਰਤੋ 1909 ਵਲੋਂ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਮੂਲਤ: ਇਹ ਇੱਕ ਤਟਸਥ ਸ਼ਬਦ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ 1960 ਦੇ ਦਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਰਾਜਨੀਤਕ ਉਠਾਪਟਕ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਰਤਮਾਨ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਮਤਲੱਬ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ। ਆਕਸਫੋਰਡ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਵਿੱਚ ਇਹ 1997 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਇਆ।
ਚਾਲ ਸਿੱਧਾਂਤ ਸ਼ਬਦ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਤਾਕਤ, ਪੈਸਾ ਜਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਹਰਣ ਕਰਣ ਦੇ ਮਕਸਦ ਵਲੋਂ ਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਗੁਪਤ ਫੌਜੀ, ਬੈਂਕਿੰਗ, ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਲਈ ਵਾਰ ਵਾਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਘੱਟ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਮਤਲੱਬ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲੋਕਕਥਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਇਤਹਾਸ ਕਥਾ ਅਤੇ ਵਿਵਿਧ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਖਿਆਤਮਕ ਕਿੱਸਮ ਦੇ ਕਥੋਪਕਥਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਉਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਥਾਵਾਂ ਵਲੋਂ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਇਸ ਦਾਵੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ: ਖਾਰਿਜ ਕਰਣ ਦੇ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਮਤਲੱਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਹਾਸੇਭਰੀ, ਨਾਸਮਝੀਪੂਰਣ, ਪਾਗਲਪਨ ਭਰਿਆ, ਨਿਰਾਧਾਰ, ਵਚਿੱਤਰ ਜਾਂ ਅਤਾਰਕਿਕ ਹੋ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਵਾਟਰਗੇਟ ਚਾਲ ਸਿੱਧਾਂਤ ਸ਼ਬਦ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮੰਜੂਰ ਮਤਲੱਬ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਤੀਭਾਗੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਲ ਦੇ ਚਲਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਲਜ਼ਾਮ ਦਰਜ ਕਰਣ ਵਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਾਫ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਸਗੋਂ ਇਸਦਾ ਵਿਕਲਪਿਕ ਅਤੇ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਧਾਂਤੋਂ ਵਾਲੇ ਮਤਲੱਬ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਦਾਵੇ ਕਿ ਡੀਪ ਥਰੋਟ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੂਚਨਾ ਸਰੋਤ (ਸਰੋਤਾਂ) ਗੜਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਏਡੇਪਟੇਡ ਫਰਾਮ ਏ ਸਟਡੀ ਪ੍ਰਿਪੇਇਰਡ ਫਾਰ ਸੀਆਈਏ ਨਾਮਕ ਆਪਣੇ ਅਰੰਭ ਦਾ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਡੈਨਿਅਲ ਪਾਇਪਸ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਸ਼ਡਇੰਤਰ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਪਾਰੰਪਰਕ ਪੈਟਰਨ ਵਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਤਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ: ਜੋ ਦਿਸਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਧੋਖਾ ਹੈ ; ਚਾਲ ਇਤਹਾਸ ਨੂੰ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ; ਕੁੱਝ ਵੀ ਅੱਗੜ ਦੁਗੜ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਦੁਸ਼ਮਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਾਕਤ, ਸ਼ੁਹਰਤ, ਪੈਸਾ ਅਤੇ ਸੇਕਸ ਹਾਸਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਵੇਸਟ ਅਤੇ ਸੈਂਡਰਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਵਿਅਤਨਾਮ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਚਾਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਪਾਇਪਸ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਾਸ਼ਿਏ ਉੱਤੇ ਪਏ ਤਤਵੋਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰੋਂ ਨੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਨੀਤਕ ਘੋਟਾਲੋਂ ਅਤੇਹਤਿਆਵਾਂਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਜਿਨ੍ਹੇ ਵਿਅਤਨਾਮ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਹਿੱਲਿਆ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਉਤਪੀੜਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜਾਂ ਸਮਾਜਕ - ਵਿਗਿਆਨੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਉਂਮਾਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੈ।
ਪ੍ਰਕਾਰ
[ਸੋਧੋ]ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਮਾਇਕਲ ਬਾਰਕੁਨ ਨੇ ਚੋੜਾਈ ਦੇ ਆਰੋਹੀ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤੋਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:
- ਘਟਨਾਤਮਕ ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ। ਚਾਲ ਇੱਕ ਸੀਮਿਤ, ਵੱਖ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਜਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਜ਼ਸ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਹੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਊਰਜਾ ਇੱਕ ਸੀਮਿਤ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਾਲ ਦੇ ਭੂਤਕਾਲ ਵਿੱਚ ਗਿਆਤ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਛਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਕੈਨੇਡੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਚਾਲ ਦਾ ਸਾਹਿਤ।
- ਪ੍ਰਣਾਲੀਗਤ ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਕਸ਼ ਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਮਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕਾਬੂ, ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਹਾਸਲ ਕਰਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਲਕਸ਼ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉੱਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰਕਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਸਰਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ: ਇੱਕ ਏਕਲ, ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਗੱਲ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਮਵਾਦ ਜਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਬਣੇ ਸਿੱਧਾਂਤੋਂ ਦੇ ਨਾਲ ਯਹੂਦੀਆਂ, ਗੁਪਤ ਸਭੇ ਦੇ ਮੈਬਰਾਂ, ਸੁੰਦਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਾਲੇ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੇ ਕਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੰਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਅਤਿ-ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਉਸ ਸ਼ੜਇੰਤਰਪੂਰਣ ਤਾਨੇਬਾਨੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰੋਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਪਦਾਨੁਕਰਮ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਘਟਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਤਰੀਕੇ ਵਲੋਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ, ਇਸਲਈ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰੋਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਗੁੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਸ਼ਡਿਅੰਤਰਪੂਰਣ ਪਦਾਨੁਕਰਮ ਦੀ ਸਿਖਰ ਬੈਠਕ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਸਾਰੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਤਾਕਤਾਂ ਘੱਟ ਸ਼ੜਇੰਤਰਪੂਰਣ ਕਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਤੀਸ਼ਡਿਅੰਤਰ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤੋਂ ਨੂੰ 1980 ਦੇ ਦਸ਼ਕ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਲੋਂ ਜਿਮ ਮਾਰਸ, ਡੇਵਿਡ ਆਇਕ ਅਤੇ ਮਿਲਟਨ ਵਿਲਿਅਮ ਕੂਪਰ ਜਿਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਵਾਧਾ ਹਾਸਲ ਹੋਈ।
ਚਾਲ-ਵਾਦ
[ਸੋਧੋ]ਇੱਕ ਸੰਸਾਰਿਕ ਵਿਚਾਰ ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤੋਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਦੇ - ਕਦੇ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰਵਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਤੀਹਾਸਕਾਰ ਰਿਚਰਡ ਹੋਫਸਟੈਡਟਰ 1964 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਦ ਪੈਰਾਨਾਇਡ ਸਟਾਇਲ ਆਫ ਅਮੇਰਿਕਨ ਪਾਲਿਟਿਕਸ ਨਾਮ ਦੇ ਨਿਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਅਮਰੀਕੀ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮੋਹ ਅਤੇ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰਵਾਦ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬਰਨਾਰਡ ਬੇਲਿਨ ਦੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕਿਤਾਬ ਦ ਆਇਡਯੋਲਾਜਿਕਲ ਓਰਿਜਿੰਸ ਆਫ ਅਮੇਰਿਕਨ ਰਿਵੋਲਿਉਸ਼ਨ (1967) ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਧਾਰਣਾ ਅਮਰੀਕੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਤਦ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰਵਾਦ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਜਰਿਏ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤੋਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚਿਹਨਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਨਪਾਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਸਾਰਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਹਨ। ਸ਼ਡਿਅੰਤਰਵਾਦ ਸ਼ਬਦ 1980 ਦੇ ਦਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਸ਼ਾਵਿਦ ਫਰੈਂਕ ਪੀ। ਮਿੰਟਜ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤੋਂ ਅਤੇ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰਵਾਦ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਜ ਵਲੋਂ ਵਿਧੇ ਦੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਆਧਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਸ਼ੋੱਧਰਣ (ਹਾਇਪੋਥਿਸਿਸ) ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਸ਼ਰੇਣੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੀ ਹਨ। ਸ਼ਡਿਅੰਤਰਵਾਦ ਦੇ ਆਗੂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ: ਹੋਫਸਟੈਡਟਰ, ਕਾਰਲ ਪਾਪਰ, ਮਾਇਕਲ ਬਾਰਕੁਨ, ਰਾਬਰਟ ਏਲਨ ਗੋਲਡਵਰਗ, ਡੈਨਿਅਲ ਪਾਇਪਸ, ਮਾਰਕ ਫੇਂਸਟਰ, ਮਿੰਟਜ, ਕਾਰਲ ਸੈਗਨ, ਜਾਰਜ ਜਾਨਸਨ ਅਤੇ ਗੇਰਾਲਡ ਪੋਸਨਰ।
ਮਿੰਟਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰਵਾਦ ਇੱਕ ਸੰਕੇਤਕ ਹੈ: ਖੁੱਲੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ।:
- ਚਾਲ-ਵਾਦ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਭਰਾਂਤ ਵਰਗ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਮਹਾਵਿਪੱਤੀ ਲਈ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਰਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹਰਮੰਨ ਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਂਣ ਦੇ ਜਰਿਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਪਦਾਂ ਵਲੋਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਹਾਲਾਤ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ, ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਇੱਕ ਖਾਸ ਯੁਗਕਾਲ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ।
ਪੂਰੇ ਮਨੁੱਖ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਨੇਤਾ ਸਚਮੁੱਚ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ ਆਪਦੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਕਦੇ - ਕਦੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤੋਂ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਹਿਟਲਰ ਅਤੇ ਸਟਾਲਿਨ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ ; ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਉਦਾਹਰਣ ਵੀ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਮਾਮਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਾਵੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਕਹਿਕੇ ਖਾਰਿਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਉੱਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਠੀਕ ਸਾਬਤ ਸਾਬਤ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਕਿ ਇਤਹਾਸ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵੱਡੇ ਦੀਰਘਾਵਧਿ ਤੱਕ ਚਲੇ ਸ਼ਡਿਅੰਤਰੋਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਹੈ, ਨੂੰ ਇਤੀਹਾਸਕਾਰ ਬਰੂਸ ਕਿਊਮਿੰਗਸ ਦੁਆਰਾ ਅਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ:
- ਪਰ ਜੇਕਰ ਚਾਲ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਦੇ ਇਤਹਾਸ ਨੂੰ ਬਦਲਦੇ ਹੈ ; ਉਹ ਸਮਾਂ - ਸਮਾਂ 'ਚ ਸੀਮਾਂਤ ਉੱਤੇ ਫਰਕ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਚਨਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਬੂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਦਲੀਲ਼ ਦੇ ਅਪ੍ਰਤਿਆਸ਼ਿਤ ਨਤੀਜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ: ਅਤੇ ਇਹੀ ਚਾਲ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦੇ ਨਾਲ ਗਲਤ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਤਹਾਸ ਮਨੁੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਡਿਅੰਤਰਵਾਦ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਵਰਤੋ ਮਾਇਕੇਲ ਕੇਲੀ, ਚਿਪ ਬਰਲੇਟ ਅਤੇ ਮੈਥਿਊ ਏਨ। ਲਯੋਂਸ ਦੇ ਲਿਖਾਈ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਬਰਲੇਟ ਅਤੇ ਲਯੋਂਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸ਼ਡਿਅੰਤਰਵਾਦ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਬਕਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਵ੍ਰਤਾਂਤਾਤਮਕ ਰੂਪ ਹੈ, ਜੋ ਪੈਸ਼ਾਚਿਕ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਭਲੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਵੱਡੀ ਆਂਤਰਿਕ ਸਾਜਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਫੰਸਾਤਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਉਸ ਬੱਕਰੇ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵਜਾਉਣੇ ਵਾਲੇ ਵਾਲੇ ਨਾਇਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਂਕਦਾ ਹੈ।