ਫਰੀਦਰਿਚ ਵਿਲਹੇਲਮ ਜੋਸੇਫ ਫਾਨ ਸ਼ੇਲਿੰਗ
ਫਰੇਡਰਿਖ ਵਿਲਹੇਲਮ ਜੋਸੇਫ ਫਾਨ ਸ਼ੇਲਿੰਗ | |
|---|---|
 1835 'ਚ ਫਰੇਡਰਿਖ ਵਿਲਹੇਲਮ ਸ਼ੇਲਿੰਗ | |
| ਜਨਮ | 27 ਜਨਵਰੀ 1775 |
| ਮੌਤ | 20 ਅਗਸਤ 1854 (ਉਮਰ 79) ਬੈਡ ਰਗਾਜ਼ ਸਵਿਟਜਰਲੈਂਡ |
| ਅਲਮਾ ਮਾਤਰ | ਟੂਬਿੰਜਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (1790–1795; ਐਮ.ਏ. 1792; ਪੀਐਚਡੀ, 1795) ਲਿਪਜ਼ਿਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (1797;) |
| ਕਾਲ | 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ |
| ਖੇਤਰ | ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ |
ਮੁੱਖ ਰੁਚੀਆਂ | ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਇੰਸ ਈਸਾਈ ਦਰਸ਼ਨ |
| ਦਸਤਖ਼ਤ | |
 | |
ਫਰੇਡਰਿਖ ਵਿਲਹੇਲਮ ਜੋਸੇਫ ਫਾਨ ਸ਼ੇਲਿੰਗ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:Friedrich Wilhelm Joseph Von Schelling);(27 ਜਨਵਰੀ 1775 – 20 ਅਗਸਤ 1854) ਜਰਮਨੀ ਦਾ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਸੀ। ਲਗਾਤਾਰ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਔਖਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1]
ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ
[ਸੋਧੋ]ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਦਾ ਜਨਮ 27 ਜਨਵਰੀ 1775 ਨੂੰ ਵਰਟੇਬਰਗ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਨਗਰ ਲਿਊਨਵਰਗ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰਸ਼ਾਸਤਰ (Theology) ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ 1790 ਵਲੋਂ 1795 ਤੱਕ ਟੁਵਿੰਜਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਥਯੋਲਾਜਿਕਲ ਸੇਮੀਨਰੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਕਾਂਟ, ਫਿਖਟੇ ਅਤੇ ਸਪਿਨੋਜਾ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੀਗੇਲ ਅਤੇ ਹੋਲਡਰਲਿਨ ਉਸਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ। ਸੰਨ 1798 ਵਿੱਚ ਉਹ ਜੇਨਾ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਾਧਿਆਪਕ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੰਨ 1803 ਦੇ ਉਪਰਾਂਤ ਬੁਰਜਬਰਗ, ਮਿਊਨਿਖ ਅਤੇ ਅਰਲੇਂਜਨ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਪਦਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਰਜ ਕੀਤੇ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹੀਗੇਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰੋਕਣ ਲਈ ਬਰਲਿਨ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਸੰਨ 1854 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ।
ਰਚਨਾਵਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ - ਆਇਡਿਆਜ ਫਾਰ ਏ ਫਿਲਾਸਫੀ ਆਵ ਨੇਂਚਰ (1797), ਦਿ ਸੋਲ ਆਵ ਦਿ ਵਰਲਡ (1798), ਫਰਸਟ ਸਕੇਚ ਆਵ ਏ ਸਿਸਟਮ ਆਵ ਦਿ ਫਿਲਾਸਫੀ ਆਵ ਨੇਚਰ (1799), ਸਿਸਟਮ ਆਵ ਟਰਾਂਸਡੇਂਟਲ ਆਇਡਿਅਲਿਜਮ (1800), ਬੂਨੋ ਅਤੇ ਦਿ ਡਿਵਾਇਨ ਐਂਡ ਨੇਚੁਰਲ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਆਵ ਕਿੰਗਸ (1802), ਕਰਿਟਿਕਲ ਜਰਨਲ ਆਵ ਫਿਲਾਸਫੀ (ਇਸ ਕਨਜੰਕਸ਼ਨ ਵਿਦ ਹੀਗੇਲ, 1802 - 3), ਹਿਸਟਰੀ ਆਵ ਫਿਲਾਸਫੀ। ਸੰਨ 1856 ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਦੇ ਪੁੱਤ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਤ ਕੰਪਲੀਟ ਵਰਕਸ ਆਵ ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਦੇ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਉਸਦੀ ਸਭ ਰਚਨਾਵਾਂ 14 ਭੱਜਿਆ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ। ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮੋੜ ਸਪਸ਼ਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉਹ ਫਿਖਟੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸੀ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਵਿਅਸਤ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਬਰਨੋ ਅਤੇ ਸਪਿਨੋਜਾ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਕੇ ਪਰਮ ਤੱਤ ਦੇ ਦੋ ਪੱਖ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਣ ਲਗਾ। ਤੀਸਰੇ ਮੋੜ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਦਿਖਾਇਆ ਹੋਇਆ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਜੇਕੋਵ ਬੋਹੇਮ ਵਲੋਂ ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਰੱਬ ਵਲੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੱਮਝਣ ਲਗਾ।
ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਰਮਨੀ ਹੀਗੇਲ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਅਭਿਭੂਤ ਸੀ। ਅਤ: ਹੀਗੇਲ ਦੇ ਜੀਵਨਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਖੋਲ ਸਕਿਆ। ਸੰਨ 1934 ਵਿੱਚ ਹੀਗੇਲ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਉਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀਗੇਲ ਦੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਤਾਰਕਿਕ ਜਾਂ ਪਰਿਕਲਪਨਾਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸਵੀਕਾਰਾਤਮਕ ਪਰਿਪੂਰਕ ਸੱਮਝਦਾ ਸੀ।
ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਲੋਂ ਮਨ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ (ਨੇਚਰ) ਇੱਕ ਹੀ ਤੱਤ ਦੇ ਦੋ ਪੱਖ ਹਨ। ਕੁਦਰਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਮਾਨ ਮਨ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨ ਅਦ੍ਰਸ਼ਟ ਕੁਦਰਤ ਹੈ। ਮਨ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਸੱਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੀਵਨ, ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਵਚੇਤਨ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ, ਪਸ਼ੁਪ੍ਰਵ੍ਰੱਤੀ, ਆਂਗਿਕ ਵਿਕਾਸ, ਰਾਸਾਇਨਿਕ ਪਰਿਕ੍ਰੀਆ, ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ-ਰਹਿਤ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕਰਣ ਵਾਲੀ ਅੰਧ ਗਿਆਨ-ਰਹਿਤ ਸ਼ਕਤੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਵਚੇਤਨ ਹੋਕੇ ਆਤਮਾ ਕਹਲਾਤੀ ਹੈ। ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਮਨ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਸਪਿਨੋਜਾ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਪਰਮਤਤਵ ਦੇ ਦੋ ਸਮਾਂਤਰ ਪੱਖ ਨਹੀਂ ਮਾਨਤਾ। ਉਹ ਤਾਂ ਨਿਰਪੇਖ ਮਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਿੰਨ ਪੱਧਰ ਜਾਂ ਯੁੱਗ ਹਾਂ। ਨਿਰਪੇਖ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਰਮਿਕ ਉਲੰਘ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਅੰਤਮ ਲਕਸ਼ ਆਤਮਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣਾ ਹੈ।
ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਦੇ ਅੰਤਮ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਵਿਚਾਰ ਕੇਵਲੋਪਾਦਾਨੇਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੰਸਾਰ ਇੱਕ ਜਿੰਦਾ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਆਂਗਿਕ ਸ੍ਰਸ਼ਟਿ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਅੰਗ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਉਪੇਕਸ਼ਾ ਕਰਕੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੱਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਹਰ ਇੱਕ ਅੰਗ ਵੀ ਸਾਰਾ ਉੱਤੇ ਅਵਲੰਬਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਬੁੱਧਿਪ੍ਰਧਾਨ ਸੱਮਝਦਾ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਉਸਨੂੰ ਜਾਣਾ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੂੱਜੇ, ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਤਰਕਸੰਗਤ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਇਸਦੇ ਸ੍ਰਸ਼ਟਿ - ਵਿਕਾਸ - ਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਤਾਰਕਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਅੰਤਰਗਿਆਨ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅੰਤਰਗਿਆਨ ਵਲੋਂ ਮੂਲ ਤਰਕਵਾਕਿਅ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਤਰਕਸੰਗਤ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਕਲੇ ਦੇ ਪਰਿਆਵਰਣ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਕੇ ਉਸਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਇੱਕ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਨਿਰਪੇਖ ਸੱਤਾ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸਲਈ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਵੀ ਸਰਵੋੱਚ ਕਾਰਜ ਕਲਾ ਦੀ ਸ੍ਰਸ਼ਟਿ ਕਰਣਾ ਹੈ। ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭਰਮ ਸਾਮੰਜਸਿਅ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਕੁਦਰਤ ਆਪ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਅਨਾਵਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਲਾ ਦਾ ਸਰਜਨ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਰਜਨ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਹੀ ਸੰਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਲਈ ਕਲਾਕਾਰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਕਿਵੇਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਲਾ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅਤੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਅੰਗ ਬੰਨ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਸਪਸ਼ਟ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰਹੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਜੁੜਵਾਂ ਵਿਵਰਣੋਂ ਦਾ ਉਲੰਘਣ ਕਰਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਹ ਨਹੀਂ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਬੰਨ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਯਥਾਰਥਤਾ ਦਾ ਮਰਮ ਸੱਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਲਿੰਗ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਰਹਸਯੋਂਮੁਖ ਹੋ ਗਏ। ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਲੋਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣਾ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਅਨੰਤ ਰੂਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਨਿਰਪੇਖ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਲਏ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਆਜਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਹ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਭਰਮ ਵਲੋਂ ਉੱਤੇ ਉਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Nectarios G. Limnatis, German Idealism and the Problem of Knowledge: Kant, Fichte, Schelling, and Hegel, Springer, 2008, pp. 166, 177.