ਸਿੱਖਣਾ
ਸਿੱਖਣਾ ਨਵਾਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਮੌਜੂਦਾ, ਗਿਆਨ, ਵਿਹਾਰ, ਹੁਨਰ, ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਜਾਂ ਪਸੰਦ ਨੂੰ ਸੋਧਣਾ ਹੈ।[1] ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਮਨੁੱਖਾਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ ; ਕੁਝ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਸਬੂਤ ਹਨ।[2] ਕੁਝ ਸਿੱਖਣਾ ਤੁਰੰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਰਮ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਸੜ ਜਾਂਣਾ), ਪਰੰਤੂ ਬਹੁਤ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਤੋਂ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖਣ ਦੁਆਰਾ ਆਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਅਕਸਰ ਜੀਵਨ ਭਰ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[3]
ਮਨੁੱਖ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਆਪਸੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੌਤ ਤਕ ਸਿੱਖਣਾ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ, ਨਿਯੁਰੋਸਾਈਕੋਲੋਜੀ, ਪ੍ਰਯੋਗਾਤਮਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਨੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਸਿਖਲਾਈ ਆਬਾਦੀ, ਜਾਂ ਟਕਸਾਲੀ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ, ਆਪਰੇਟ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪਰ ਇਹ ਸਿਰਫ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਹੱਦ ਤਕ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।[4][5] ਸਿੱਖਣਾ ਸੁਚੇਤ ਜਾਂ ਚੇਤਨਾ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਣਦਿਆਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਅਸ਼ੁੱਭ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਟਾਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਬਚਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਲਾਚਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਬੂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਦੇ 32 ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਅਰੰਭਕ ਤੌਰ ਤੇ ਆਦਤ ਵੇਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੇਂਦਰੀ ਦਿਮਾਗੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੰਤੋਸ਼ਜਨਕ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣ ਲਗਦੀ ਹੈ।[6]
ਖੇਡ ਨੂੰ ਕਈ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨਿਯਮ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਖੇਡ ਦੁਆਰਾ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣਾ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ। ਲੇਵ ਵੀਗੋਤਸਕੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੈ ਕਿ ਖੇਡ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਿੱਦਿਅਕ ਖੇਡਾਂ ਖੇਡਣ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਕਿਸਮਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਿਖਲਾਈ
[ਸੋਧੋ]
ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਿਖਲਾਈ ਉਦੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਹਿਲੂ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਖੁਦ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਿਖਲਾਈ ਸਿੱਖਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਮਝ ਨੂੰ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੈਟਾ-ਗਿਆਨਵਾਦੀ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਿਖਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਟਾਕੋਗਨੀਸ਼ਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਧਿਐਨਾਂ ਨੇ ਸਰਗਰਮ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖਣਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪੱਧਰ' ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[8] ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਿੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਾ ਸਿਰਫ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ ਬਲਕਿ ਉਹ ਜੋ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[9] ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਨਿਸ਼ਕਿਰਿਆ ਸਿੱਖਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਧੀ ਹਿਦਾਇਤ ਅਧਿਆਪਕ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸਿਖਲਾਈ (ਜਾਂ ਰਵਾਇਤੀ ਸਿੱਖਿਆ) ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ।
ਸਹਿਯੋਗੀ ਸਿਖਲਾਈ
[ਸੋਧੋ]ਸਹਿਯੋਗੀ ਸਿਖਲਾਈ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਜਾਨਵਰ ਦੋ ਉਤਸ਼ਾਹ ਜਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਸਬੰਧ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ।[10] ਕਲਾਸੀਕਲ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਰਪੱਖ ਉਤੇਜਕ ਉਤੇਜਿਤ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੂੰ ਬਾਰ ਬਾਰ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਿੱਖਿਆ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Richard Gross, Psychology: The Science of Mind and Behaviour 6E, Hachette UK, .
- ↑ Karban, R. (2015). Plant Learning and Memory. In: Plant Sensing and Communication. Chicago and London: The University of Chicago Press, pp. 31–44, .
- ↑ Daniel L. Schacter; Daniel T. Gilbert; Daniel M. Wegner (2011) [2009]. Psychology, 2nd edition. Worth Publishers. p. 264. ISBN 978-1-4292-3719-2.
- ↑ Jungle Gyms: The Evolution of Animal Play Archived 2007-10-11 at the Wayback Machine.
- ↑ "What behavior can we expect of octopuses?". www.thecephalopodpage.org. The Cephalopod Page. Archived from the original on 5 October 2017. Retrieved 4 May 2018.
- ↑ Sandman, Wadhwa; Hetrick, Porto; Peeke (1997). "Human fetal heart rate dishabituation between thirty and thirty-two weeks gestation". Child Development. 68 (6): 1031–1040. doi:10.1111/j.1467-8624.1997.tb01982.x.
- ↑ Igor Kokcharov, Ph.D, PMP (22 May 2015). "Hierarchy of Skills". slideshare.net. Archived from the original on 17 December 2016. Retrieved 4 May 2018.
{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link) - ↑ Bransford, 2000, pp. 15–20
- ↑ J. Scott Armstrong (2012). "Natural Learning in Higher Education". Encyclopedia of the Sciences of Learning. Archived from the original on 2014-09-16.
- ↑ Plotnik, Rod; Kouyomdijan, Haig (2012). Discovery Series: Introduction to Psychology. Belmont, CA: Wadsworth Cengage Learning. p. 208. ISBN 978-1-111-34702-4.