ਅਮਰਪਾਲੀ

ਬੁੱਧ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਦੀ ਅਮਰਪਾਲੀ

ਅਮਰਪਾਲੀ ਬੋਧੀ ਕਾਲ (ਲਗਪਗ 500 ਈਪੂ) ਵਿੱਚ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਦੀ ਇਤਹਾਸ ਪ੍ਰ੍ਸਿੱਧ ਨਾਚੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਾ ਕੇ ਉਹ ਇੱਕ ਅਰਹੰਤ ਬਣੀ। ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਪਾਲੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਝੁੰਡ (ਅੰਬਾਪਾਲੀ ਵਣ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਮਰਪਾਲੀ ਨੇ ਸੰਘ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਥੇ ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅੰਬਾਪਾਲਿਕਾ ਸੂਤਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਸੀ) ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਦੇ ਠਹਿਰਨ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਨਾਮ ਅੰਬਪਾਲੀ ਵੀ ਹੈ। ਉਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਨਾਚੀ ਦਾ ਪਦ ਬਹੁਤ ਗੌਰਵ ਪੂਰਵ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਉੱਚ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਕ੍ਰਿਪਾਕਟਾਕਸ਼ ਲਈ ਲਾਲਾਇਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਭਗਵਾਨ ਤਥਾਗਤ ਨੇ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਆਰਿਆ ਅੰਬਾ ਕਹਿਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਧੰਮਸੰਘ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਭਿਕਸ਼ੁਣੀਆਂ ਨਹੀਂ ਲਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁੱਧ ਨੇ ਭਿਕਸ਼ੁਣੀ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ‍ਮਨਾਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਅਮਰਪਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ, ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਮਨ ਦੇ ਵੈਰਾਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਕੇ ਨਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੰਘ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ।

ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਆਮਰਪਾਲੀ ਜਾਂ ਅੰਬਪਾਲੀ ਦਾ ਜਨਮ 600-500 ਈਪੂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਉਹ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹੀ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਬ ਦੇ ਰੁੱਖ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਈ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਆਮਰਪਾਲੀ ਪਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਨਮਨਨਾਮ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਗੰਗਾ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਹੁਣ ਇੱਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ,ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਦੀ ਆਮਰਪਾਲੀ ਦੀ ਦੁਰਲੱਭ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਹਾਲੀਂ ਉਹ ਇੱਕ ਬੱਚੀ ਹੀ ਸੀ। ਆਮਰਪਾਲੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਭਰਮਾਇਆ, ਉਹ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਛੱਡਕੇ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਅੰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। (ਨਿਰੁਕਤੀ ਪੱਖੋਂ, ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਭਿੰਨਰੂਪ ਦੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹਨ:"ਆਮਰ" ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਅੰਬ, ਅਤੇ "ਪਲਵਾ" ਦਾ ਮਤਲਬ ਨਵੇਂ ਪੱਤੇ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਪੱਤੇ।

ਬਤੌਰ ਰਾਜ-ਵੇਸਵਾ

ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਲਿਛਵੀ ਕਬੀਲੇ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਅੱਠ ਖੱਟੀਆ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਖਤਰੀਆ) ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜੋ ਵਾਜਿਆਨ ਸੰਘ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕਜੁੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਦੀ ਚੋਣ ਇੱਕ ਚੋਣਵੇਂ ਕਾਲਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਤਰੀਆ ਗੋਤ ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਫ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਹ ਰਿਵਾਇਤ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਔਰਤਾਂ, ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ।

ਆਮਰਪਾਲੀ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਖੁਬਸੂਰਤੀ ਭਰਪੂਰ ਔਰਤ ਬਣੀ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਲਾ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਨ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਮਾਨੁਦੇਵ ਨੇ ਆਮਰਪਾਲੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ "ਆਪਣਾ" ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਰਚੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਮਰਪਾਲੀ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਲਾੜੇ ਪੁਸ਼ਪਕੁਮਾਰ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰਤ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ - ਆਮਰਪਾਲੀ ਨੂੰ ਵੈਸ਼ਾਲੀ - ਭਾਵ ਨਗਰਵਧੂ ਦੀ 'ਲਾੜੀ' ਹੋਣ ਦਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਰਾਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਨ ਔਰਤ ਵਜੋਂ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਜਨਪਦ ਕਲਿਆਣੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਵੀ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਮਰਪਾਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਚੁਣਨ ਦਾ ਹੱਕ ਸੀ, ਪਰ ਉਪਰੋਕਤ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਵਚਨਬੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ।

ਨਗਰਵਧੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਆਮਰਪਾਲੀ ਰਾਜਨਾਰਤੀਕੀ ਜਾਂ ਦਰਬਾਰ ਨ੍ਰਿਤਕੀ ਵੀ ਬਣ ਗਈ। ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਅਕਸਰ ਆਮਰਪਾਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਆਮਰਪਾਲੀ ਦੀ ਕੀਮਤ ਪ੍ਰਤੀ ਰਾਤ ਪੰਜਾਹ ਕਾਰਸ਼ਪਨਸ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਕੁਝ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ।

ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜ-ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਰਵੱਈਆ

ਆਮਰਪਾਲੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਮਝਣ ਲਈ ਦਰਬਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮਕਾਲੀ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਮਿਲੀ, ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਦੇ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੂੰ "ਗਨਿਕਾ" ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰਕ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਬੁੱਧ ਨੇ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪੱਖਪਾਤੀ ਰੱਵਈਆ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਮਰਪਾਲੀ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਿਖੇ ਭੋਜਨ ਖਾਧਾ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਵਰਤਾਅ ਅਕਸਰ ਬੁੱਧ ਦੇ ਔਰਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਰਪੱਖ ਸਤਿਕਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜੋ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਥਰੀਗਾਥਾ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਪੱਖਪਾਤ ਬੋਧੀ ਧਰਮ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ।

ਬਿਮਬਿਸਾਰਾ ਨਾਲ ਆਮਰਪਾਲੀ ਦਾ ਸੰਭਾਵਿਤ ਗਠਜੋੜ ਵੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਬਚੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਪਾਲੀ ਕੈਨਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਲੱਭਿਆ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਿਮਬੀਸਰਾ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਹੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸੀ ਅਤੇ ਆਮਰਪਾਲੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਉੱਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਆਮਰਪਾਲੀ ਦਾ ਕੈਨਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕੀਤੀ। [

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ, ਜੋ ਬੁੱਧ ਦੇ ਪਾਠਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਆਏ ਸਨ, ਨੇ ਆਮਰਪਾਲੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਬਿਮਬੀਸਰਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬੋਧੀ ਤ੍ਰਿਪਿਤਕਾ ਦੇ ਚੀਨੀ ਸੁਧਾਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮਹਾਂਯਾਨ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਬਿਮਬਿਸਾਰਾ ਨੂੰ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ

• Amrapali has been the subject of three biographical films: Amrapali (1945) starring Sabita Devi, Jagdish Sethi, Prem Adeeb, Amrapali (1959) starring Supriya Devi as Amrapali and Asit Baran as King Ajatshatru, and Amrapali (1966), starring Vyjayanthimala as Amrapali and Sunil Dutt as King Ajatshatru.
• Bollywood actress Hema Malini produced, directed, and starred in a television series called Women of India, which depicted the story of Amrapali. The music for the Amrapali segment of the series was composed by Hridaynath Mangeshkar along with Ravindra Jain.
• Amrapali has been the subject of various books, including Vaishali Ki Nagarvadhu, a 1948 Hindi novel by Acharya Chatursen, and Ambapali, a 1962 novel by Vimala Raina. A recent work in English, The Legend of Amrapali: An Enchanting Saga Buried Within the Sands of Time, was completed by author Anurag Anand in 2012.
• A television series, Amrapali, was telecast on DD National in 2002.
• Amrapali is also mentioned in the book 'Heroines' by historian writer Ira Mukhoty.