ਪਾਸ਼
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ | |
|---|---|
 | |
| ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ | |
| ਜਨਮ | 9 ਸਤੰਬਰ 1950 ਤਲਵੰਡੀ ਸਲੇਮ, ਜਲੰਧਰ, ਪੰਜਾਬ |
| ਮੌਤ | 23 ਮਾਰਚ 1988 (ਉਮਰ 37) ਤਲਵੰਡੀ ਸਲੇਮ, ਜਲੰਧਰ, ਪੰਜਾਬ |
| ਮੌਤ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ | ਹੱਤਿਆ |
| ਨਾਗਰਿਕਤਾ | ਭਾਰਤ |
| ਕੌਮੀਅਤ | ਭਾਰਤੀ |
| ਕਿੱਤਾ | ਕਵੀ |
ਪਾਸ਼ (9 ਸਤੰਬਰ 1950 – 23 ਮਾਰਚ 1988) ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਦਾ ਕਲਮ ਨਾਮ ਸੀ,[1] 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ 23 ਮਾਰਚ 1988 ਨੂੰ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਸ਼ ਨੇ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।[2] ਉਸ ਦੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਝਲਕਦੇ ਸਨ।
ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੁੱਢਲਾ ਸਮਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਪਾਸ਼ ਦਾ ਜਨਮ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਵਜੋਂ 1950 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਲੰਧਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਤਲਵੰਡੀ ਸਲੇਮ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੱਧਵਰਗੀ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ ਜੋ ਸ਼ੌਕ ਵਜੋਂ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਰਚਦੇ ਸਨ। ਪਾਸ਼ ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਲਿਆ, ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ 'ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ, ਉਦਯੋਗਪਤੀਆਂ, ਵਪਾਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਚਲਾਈ ਗਈ। ਇਹ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਉੱਚ ਉਪਜ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਕਾਲ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਅਚੇਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।[3]
1970 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ, ਲੋਹ-ਕਥਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੇ ਖਾੜਕੂ ਅਤੇ ਭੜਕਾਊ ਲਹਿਜੇ ਨੇ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਭੜਕਾਇਆ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਤਲ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਰੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੇ ਲਗਭਗ ਦੋ ਸਾਲ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ।
ਬਰੀ ਹੋਣ 'ਤੇ, 22 ਸਾਲਾ ਨੌਜਵਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਓਵਾਦੀ ਫਰੰਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ, ਸਿਆੜ (ਦ ਪਲਾਓ ਲਾਈਨ) ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1973 ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਨੇ 'ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮੰਚ' ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿਆਸੀ ਹਸਤੀ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ 1985 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਅਕਾਦਮੀ ਆਫ਼ ਲੈਟਰਜ਼ ਵਿੱਚ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸਨੇ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ; ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਹ ਸਿੱਖ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਐਂਟੀ-47 ਫਰੰਟ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ।
ਉਪਨਾਮ ‘ਪਾਸ਼’
[ਸੋਧੋ]1967 ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਬਾਰਡਰ ਸਕਿਓਰਿਟੀ ਫੋਰਸ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ’ਚ ਹੀ ਇਹ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਆਇਆ। ਜਲੰਧਰ ਛਾਉਣੀ ਵਿਖੇ ਜੈਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਨੌਂਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ ਪਾਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ‘ਪ੍ਰਵੇਸ਼’ ਨਾਮ ਦੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਨਾਲ ਆਦਰਸ਼ਕ ਮੋਹ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਉਪਨਾਮ ‘ਪਾਸ਼’ ਵੀ ਇਸੇ ਅਧਿਆਪਕਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ। ਪਾਸ਼ ਸ਼ਬਦ ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ‘ਛਿੜਕਣ ਵਾਲੇ’ ਜਾਂ ‘ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ’ ਹਨ। ਡਾ. ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਨੁਸਾਰ,“ਸ਼ੋਲੋਖੋਵ ਦੇ ਉਪਨਿਆਸ ‘ਤੇ ਡਾਨ ਵਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ’ ਦੇ ਨਾਇਕ ਪਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਲੋਹੜੇ ਦਾ ਲਗਾਵ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਕੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਅਲੋਪ ਹੀ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।”[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]
ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮ
[ਸੋਧੋ]
- ਲੋਹ-ਕਥਾ (Iron-Tale) (1970),
- ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ (Following The Flying Hawks) (1974),
- ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ (In Our Times) (1978), ਅਤੇ
- ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਵਰਕੇ (Scattered pages) (1978)
ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਵਰਕੇ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1989 ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਰਸਾਲੇ ਅਤੇ ਪੱਤਰ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਚੋਣ, ਇਨਕਾਰ, 1997 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਨੇਪਾਲੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਮੇਤ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਠ ਅਕਸਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬਰਸੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ।
ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ
[ਸੋਧੋ]ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਉਲੀਕੀ ਗਈ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ - ਸਬ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਮਰ ਜਾਣਾ। (meaning: The most dangerous thing is the demise of our dreams)[4]
2005 ਵਿੱਚ, ਇਹ ਕਵਿਤਾ 11ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਲਈ NCERT ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[5]
ਸਾਹਿਤਕ ਸਮਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਪਾਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ 1972 ਤੋਂ 1975 ਤੱਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸਾਹਿਤਕ/ਰਾਜਸੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। 1972 ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਨੇ ਸਿਆੜ ਨਾਂ ਦਾ ਪਰਚਾ ਕੱਢਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਵੇਲੇ ਉਸਨੂੰ ਮੋਗਾ-ਕਾਂਡ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। 1973 ਵਿੱਚ 'ਸਿਆੜ' ਪਰਚਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ 1974 ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਦੂਜੀ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕ 'ਉਡਦੇ ਬਾਜਾਂ ਮਗਰ' ਛਪੀ। ਮਈ 1974 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਰੇਲਵੇ ਹੜਤਾਲ ਦੌਰਾਨ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਹੋਈ। ਰਿਹਾਅ ਹੋ ਕੇ 'ਹੇਮ ਜਯੋਤੀ' ਦੀ ਸੰਪਾਦਕੀ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ 'ਦੇਸ-ਪ੍ਰਦੇਸ' (ਲੰਡਨ) ਦਾ ਪੱਤਰ-ਪ੍ਰੇਰਕ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਪਾਸ਼ ਨੇ ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਐਥਲੀਟ ਦੀ 'ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ' 'ਫਲਾਈਂਗ ਸਿੱਖ' ਲਿਖ ਕੇ ਦਿੱਤੀ।
ਪੱਤਰ
[ਸੋਧੋ]ਬੰਦ ਖਿੜਕੀ ਦੀਆਂ ਅੰਨ੍ਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾਕਣ , ਠੰਡ ਨਾਲ ਜੰਮੀ ਹੋਈ ਹਵਾ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਜਾਂ ਝੱਲੀ ਉਦਾਸੀ ਵਿੱਚ ਹਨੇਰੇ ਦਾ ਕਲਾਵਾ ਭਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੋਰ ਲੋਚਾਂ ਕੇਵਲ ਵੱਡੇ ਤੇ ਮੌਲਿਕ ਕਵੀ ਹੀ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ- ਕਮਲਾ ਦਾਸ ਵਰਗੇ। ਤੇ ਮੈਂ ਤੈਥੋਂ ਇਕਰਾਰ ਮੰਗਦਾਂ ਹਾਂ, ਤੂੰ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਦਭੁਤ, ਮੌਲਿਕ ਅਤੇ ਨਵੇਲੀਆਂ ਲੋਚਾਵਾਂ ਨਾਲ ਓਤਪੋਤ ਸ਼ਾਇਰੀ ਹੀ ਦੇਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ- ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਪਿਛਾਂਹਖਿੱਚੂ ਉਹਦੀ ਆਖੀ ਗੱਲ ਹੀ ਵਡੇਰੇ perspective ਵਿੱਚ ਪਾਜ਼ਿਟਿਵ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮਾੜੇ ਜਾਂ ਚੰਗੇਪਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲੱਲੂ ਪੰਜੂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਜਾਂ ਰਵਾਇਤੀ ਸਲੇਬਸੀ ਸਮਾਲੋਚਕ ਨਹੀਂ, ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ। ਵਧੀਆ ਪਾਠਕ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੀ ਖ਼ੁਦ ਆਪ ਸਮਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਾਅਦਾ ਕਰ ਕਿ “ ਜੇ ਮੈਂ ਰੱਬ ਤੇ ਤੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ”, “ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ”, “ਇਲਾਜ ਸੋਚੀਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਠੰਡ ਦਾ” ਆਦਿ ਤੇ ਲਹਿਜੇ ਤੋਂ ਸਦਾ ਉੱਪਰ ਰਹੀਂ। ਆਪਾਂ ਸਭ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਾਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਹਰ ਹੀਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਭੁਗਤ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ- ਪਰ ਟਾਹਰਾਂ ਮਾਰਕੇ, ਸਟੇਟਮੈਂਟ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਹਿਲਤਾ ਤੇ ਅਖੰਡ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਬਲਿਹਾਰੇ ਜਾਵਾਂਗੇ। •ਪਾਸ਼ (01.08.1982, ਦਰਸ਼ਨ ਬੁਲੰਦਵੀ ਨੂੰ ਲਿਖੀ ਚਿੱਠੀ ‘ਚੋਂ)
ਹੱਤਿਆ
[ਸੋਧੋ]1988 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਵੀਜ਼ੇ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੀ।[6] ਦਿੱਲੀ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਾਲਾਂਕਿ, 23 ਮਾਰਚ 1988 ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤਲਵੰਡੀ ਸਲੇਮ ਦੇ ਖੂਹ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤ ਹੰਸ ਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।[7] ਪਾਸ਼ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਅਲੋਚਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕੀਤੀ ਸੀ।[8]
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ
[ਸੋਧੋ]ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Tejawanta Siṅgha Gill (1999). Pash. Sahitya Akademi. p. 1. ISBN 9788126007769.
- ↑ "Pash's father passes away in California". Hindustan Times. 25 July 2013. Archived from the original on 14 November 2013. Retrieved 7 April 2018.
- ↑ "Avtar Singh Sandhu (Pash): Life and Works of a Revolutionary Poet". Sahapedia. Retrieved 31 July 2019.
- ↑ Avataar Singh, Paash. "Lyrics - Sabse Khatarnak". www.amarujala.com. Retrieved 12 October 2018.
- ↑ Lal, Chaman (14 September 2017). "Why Is the RSS Afraid of the Revolutionary Punjabi Poet Pash?". The Wire. Retrieved 23 May 2020.
- ↑ Amrita Chaudhry (9 September 2006). "BJP's rant against Paash earns it intellectual ridicule". Indian Express. Archived from the original on 12 November 2013.
- ↑ Subramanian, Nirupama (8 October 2017). "Revolution is a Poem: Why a Punjabi poet killed by wrong rich peoples is ruffling feathers in contemporary India?". The Indian Express. Retrieved 12 October 2018. Pash deserves all the audience that can come his way. He has paved the way for revolutionaries with his poems finding spaces in protests and marches till date.
- ↑ "On Pash's birthday, remembering the fiery poet killed so young by terrorists". ThePrint. 9 September 2018. Retrieved 23 May 2020.