ਆਰਮੇਨੀਆਈ ਭਾਸ਼ਾ

ਆਰਮੇਨੀਆਈ
հայերէն/հայերեն hayeren
ਉਚਾਰਨ	[hɑjɛˈɾɛn]
ਜੱਦੀ ਬੁਲਾਰੇ	Armenian Highland
Native speakers	60 ਲੱਖ (ca.2001 – some figures undated)
ਭਾਸ਼ਾਈ ਪਰਿਵਾਰ	ਭਾਰੋਪੀ ਆਰਮੇਨੀਆਈ
Early forms	ਪਰੋਟੋ-ਆਰਮੇਨੀਆਈ (ਪੁਨਰਸਿਰਜਿਤ) ਕਲਾਸੀਕਲ ਆਰਮੇਨੀਆਈ ਮੱਧਲੀ ਆਰਮੇਨੀਆਈ
ਮਿਆਰੀ ਰੂਪ	ਪੂਰਬੀ ਆਰਮੇਨੀਆਈ ਪੱਛਮੀ ਆਰਮੇਨੀਆਈ
ਲਿਖਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ	ਆਰਮੇਨੀਆਈ ਲਿਪੀ ਆਰਮੇਨੀਆਈ ਬਰੇਲ
ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਥਿਤੀ
ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ	ਆਰਮੇਨੀਆ Nagorno-Karabakh Republic
ਮਾਨਤਾ-ਪ੍ਰਾਪਤ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ	ਆਫ਼ੀਸ਼ੀਅਲ ਰੁਤਬਾ: ਸੀਪਰਸ ਹੰਗਰੀ ਇਰਾਕ ਪੋਲੈਂਡ ਰੋਮਾਨੀਆ ਯੂਕਰੇਨ Unofficial (de facto) status Samtskhe-Javakheti (ਜਾਰਜੀਆ) ਕੈਲੀਫੋਰਨਿਆ (ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ) Lebanon ਤੁਰਕੀ
ਰੈਗੂਲੇਟਰ	Institute of Language (Armenian National Academy of Sciences)
ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕੋਡ
ਆਈ.ਐਸ.ਓ 639-1	hy
ਆਈ.ਐਸ.ਓ 639-2	arm (B) hye (T)
ਆਈ.ਐਸ.ਓ 639-3	Variously: hye – ਆਧੁਨਿਕ ਆਰਮੇਨੀਆਈ xcl – ਕਲਾਸੀਕਲ ਆਰਮੇਨੀਆਈ axm – ਮੱਧਲੀ ਆਰਮੇਨੀਆਈ
Glottolog	arme1241
ਭਾਸ਼ਾਈਗੋਲਾ	57-AAA-a
The Armenian-speaking world:      regions where Armenian is the language of the majority

ਆਰਮੇਨੀਆਈ ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਰੋਪੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਮੇਸੋਪੋਟੈਮਿਆ ਅਤੇ ਕਾਕਸ ਦੀ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਘਾਟੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਸਾਗਰ ਦੇ ਦੱਖਣ ਪੂਰਵੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਆਰਮੀਨੀ ਜਾਰਜਿਆ ਅਤੇ ਅਜਰਬੈਜਾਨ ( ਜਵਾਬ - ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਈਰਾਨ ) ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਆਰਮੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੂਰਵੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਭੱਜਿਆ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗਠਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਇਸਦੀ ਹਾਲਤ ਗਰੀਕ ਅਤੇ ਹਿੰਦ - ਈਰਾਨੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਮੀਨਿਆ ਦਾ ਈਰਾਨ ਵਲੋਂ ਘਨਿਸ਼ਠ ਸੰਬੰਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਈਰਾਨੀ ਦੇ ਆਮਤੌਰ : ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸ਼ਬਦ ਆਰਮੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਣਾਂ ਵਲੋਂ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਆਰਮੀਨੀ ਨੂੰ ਈਰਾਨੀ ਦੀ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ ਸਿਰਫ ਸੱਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉੱਤੇ ਹੁਣ ਇਸਦੀ ਆਜਾਦ ਸੱਤਾ ਆਦਰ ਯੋਗ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਆਰਮੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਾਂਚਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਈ . ਦੇ ਪੂਰਵ ਦਾ ਕੋਈ ਗਰੰਥ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਅੰਜਨਸਮੂਹ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਕਾਕੇਸ਼ੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਜਾਰਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ। ਪ‌ ਤ‌ ਕ‌ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦਾ ਬ‌ ਦ ਗ‌ ਵਲੋਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਅਦਲ-ਬਦਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਸ ਲਈ ਆਰਮੀਨੀ ਵਿੱਚ ਤਸਨ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਿਤ੍ਰ ਲਈ ਆਰਮੀਨੀ ਵਿੱਚ ਹਿਅਰ ਹੈ। ਆਦਿਮ ਭਾਰੋਪੀਏ ਭਾਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ ਜਾ ਪਈ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੋ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਲਈ ਆਰਮੀਨੀ ਵਿੱਚ ਏਰਕੁ ਅਤੇ ਏਰੇਖ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਿਆਕਰਣਾਤਮਕ ਲਿੰਗ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਆਰਮੀਨੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗਾਂ ਲਈ ਆਰਮੀਨੀ ਵਿੱਚ ਕੇਵ‌ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਲੋਂ ਹੀ ਆਦਿ ਆਦਿਮ ਆਰਿਆਭਾਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਇਸਦੀ ਵਿਉਤਪਤੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਰਮੀਨੀ ਜਿਆਦਾਤਰ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਈਰਾਨੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਗਰੀਕ, ਅਰਬਾਂ ਅਤੇ ਕਾਕੇਸ਼ੀ ਦੇ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਹਨ।

ਆਰਮੀਨੀ ਦਾ ਜੋ ਵੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਹਿਤ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਈਸਾਈ ਪਾਦਰੀਆਂ ਨੇ ਚੌਥੀ ਅਤੇ ਪਾਂਚਵੀਂ ਈ . ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁੱਝ ਹੀ ਸਮਾਂ ਪੂਰਵ ਅਸ਼ੋਕ ਦਾ ਇੱਕ ਅਭਿਲੇਖ ਆਰਮੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਸੰਭਵਤ : ਆਰਮੀਨੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਨਾ ਨਮੂਨਾ ਹੈ। ਆਰਮੀਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਲਿਪੀ ਪੰਜਵੀ ਈਸਵੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਗੜੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਈਬਲ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਈਸਾਈ ਧਰਮਪ੍ਰਚਾਰਕ ਗਰੰਥ ਲਿਖੇ ਗਏ। ਪੰਜਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਰੀਕ ਦੇ ਵੀ ਕੁੱਝ ਗਰਥੋਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਫਾਉਸਤੁਸ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਗਰੰਥ ਚੌਥੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੀ ਆਰਮੀਨੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਚਿਤਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਰਮੀਨਿਆ ਦੇ ਛੋਟੇ - ਛੋਟੇ ਨਰੇਸ਼ੋਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰਾਂ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਗਠਨ, ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਅੰਕਿਤ ਹੈ। ਐਲਿਸਏਉਸ ਵਰਦਪੈਤ ਨੇ ਵਰਦਨ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਰਮੀਨਯੋਂ ਨੇ ਸਾਸਾਨੀਆਂ ਵਲੋਂ ਜੋ ਧਰਮਯੁੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਸਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਖੌਰੈਨ ਦੇ ਮੋਜੇਜ ਨੇ ਆਰਮੀਨਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੪੫੦ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਇਹ ਗਰੰਥ ਸੰਭਵਤ : ਸੱਤਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ। ਅਠਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਲੋਂ ਬਰਾਬਰ ਆਰਮੀਨਿਆ ਦੇ ਗਰੰਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਾਰਾ ਇਤਹਾਸ ਅਤੇ ਧੰਮ੍ਰਿ ਵਲੋਂ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।

੧੯ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਮਧਿਅਭਾਗ ਵਿੱਚ ਆਰਮੀਨਿਆ ਦੇ ਰੂਸੀ ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ ਜਿਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਾਹਿਤਿਅਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਿਕਲੀ। ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਵਿਆਕਰਣ ਵਿੱਚ ਬਥੇਰਾ ਭਿੰਨ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਆਮਤੌਰ : ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਆਰਮੀਨੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਉਪੰਨਿਆਸ, ਡਰਾਮਾ, ਚੁਹਲਬਾਜ਼ੀ ਆਦਿ ਬਥੇਰਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਰਮੀਨੀ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰ -ਪਤਰਿਕਾਵਾਂਵੀ ਸਮਰੱਥ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲੀ ਹਨ। ਸੋਵਾਇਟ ਸੰਘ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਇਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਵੱਡੀ ਤੇਜੀ ਵਲੋਂ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।