ਉਰਦੂ ਗ਼ਜ਼ਲ
ਉਰਦੂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਲਈ ਵਿਲੱਖਣ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੂਫ਼ੀ ਰਹੱਸਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਸੀ।[1]
ਇੱਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਸ਼ਾਰ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਦੋਹੇ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ AA BA CA DA EA (ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ) ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਵਿੱਚ ਤੁਕਬੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ (ਜੋੜਾ) ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।[2] ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਮੋਤੀ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਸੰਯੁਕਤ ਹਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਕਲਾਸੀਕਲ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਗ਼ਜ਼ਲ ਇੱਕ ਭਾਵੁਕ, ਬੇਚੈਨ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਵਸਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੂੰ ਕੁਝ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ "ਗਜ਼ਲ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ" ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਾਤਰਾਂ, ਸੈਟਿੰਗਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਹੋਰ ਟਰੌਪਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੈਲੀ ਅਰਥ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਦੀ ਹੈ।[3]
ਇੱਕ ਉਰਦੂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਗੁਣ[ਸੋਧੋ]
ਇੱਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪੰਜ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਸ਼ਾਰਾਂ (ਇਕਵਚਨ ਸ਼ੇਰ) ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਕੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵਿੱਚੋਂ ਖਿੱਚੇ ਜਾਣ 'ਤੇ ਵੀ ਸੰਪੂਰਨ ਪਾਠ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਅਸ਼ਰ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਤਾਰਕਿਕ ਸਬੰਧ ਜਾਂ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।[4]
ਪੱਛਮੀ ਸਰੋਤਿਆਂ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਦੋਹੇ ਵਜੋਂ ਵਰਣਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇੱਕ ਸ਼ਿਅਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ "ਜੋੜੇ" ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਹੇ ਦੀ ਤੁਕਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਹਨ।[5]
ਇੱਕ ਸ਼ਿਅਰ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਉਹ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਆਗਾ ਸ਼ਾਹਿਦ ਅਲੀ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਮਿਸ਼ਰਾ (ਲਾਈਨ) ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਤੱਕ "ਵੋਲਟਾਸ" ਜਾਂ "ਟਰਨ" ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਵੀ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਉਮੀਦਾਂ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣਾ ਹੈ।[6]
ਮਤਲਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਿਅਰ ਵਿੱਚ, ਕਵੀ ਨੇ ਰਦੀਫ, ਕਾਫੀਆ ਅਤੇ ਬੇਹਰ (ਮੀਟਰ) ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਬਾਕੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪਾਲਣਾ ਕਰੇਗੀ।[7]
ਮਕਤਾ ਇੱਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੀ ਅੰਤਮ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਵੀ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਤਖੱਲਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।[8] ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਅੰਤਰਿਤ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਇਹ ਆਸ਼ਾਰ ਕਵੀ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵਧੇਰੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।[8]
ਬੇਹਰ (ਮੀਟਰ)[ਸੋਧੋ]
ਮੀਟਰ ਨੂੰ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਲਈ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਗਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੀਟਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[9] ਉਰਦੂ ਲਈ ਮੀਟਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਮੀਟਰ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਉਰਦੂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਸਕੈਨਸ਼ਨ ਅਰਬੀ ਸਕੈਨਸ਼ਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ।[10] ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਵਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵਿਤਾ ਸਕੈਨਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹੈ।[9] ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਅੱਖਰ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਅੱਖਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਅੱਖਰ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[9]
ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਿਯਮ ਹਨ ਜੋ ਕਵੀ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੋ ਚਸ਼ਮੀ ਉਹ ਅੱਖਰ, ਜੋ ਕਿ ਨਸਤਾਲਿਕ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਮੈਟ੍ਰਿਕਲੀ ਅਦਿੱਖ ਹੋਣਾ।[9]
ਮੈਟ੍ਰਿਕਲ ਪੈਰ (ਰੁਕਨ) ਨੂੰ ਮੌਮਨਿਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਅਫੈਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਮੈਟ੍ਰਿਕਲ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।[11] ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਮਾਫੂਲਾਨ ਇੱਕ ਮੈਟ੍ਰਿਕਲ ਪੈਰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਲੰਬੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਫਾਲੂਨ ਦੋ ਲੰਬੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।[11]
ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ[ਸੋਧੋ]
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ "A Short History of the Ghazal". www.ghazalpage.net. Archived from the original on 2021-05-17. Retrieved 2020-07-01.
- ↑ Bhasin, Hersh (2019-09-25). "Appreciating Urdu Poetry". Hersh Bhasin (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2020-07-01.[permanent dead link]
- ↑ "Lyric Poetry in Urdu: the Ghazal, by Shamsur Rahman Faruqi and Frances W. Pritchett". www.columbia.edu. Retrieved 2020-07-01.
- ↑ "Lyric Poetry in Urdu: the Ghazal, by Shamsur Rahman Faruqi and Frances W. Pritchett". www.columbia.edu. Retrieved 2020-08-19.
- ↑ Pritchett, Frances. "Genre Overview". Columbia.
- ↑ Agha, Shahid Ali, 1949-2001. (3 November 2000). Ravishing disunities : real ghazals in English. ISBN 0-8195-6437-0. OCLC 916501978.
{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link) - ↑ Urdu for pleasure for ghazal lovers : intekhāb-o-lughāt : 500 selected verses & 10,000 Urdu words, English-Hindi. Nathani, Sultan, 1918-1992. (4th ed.). Bombay: Sultan Nathani. 1992. ISBN 81-900253-0-9. OCLC 29221730.
{{cite book}}: CS1 maint: others (link) - ↑ 8.0 8.1 Urdu ghazals : an anthology, from 16th to 20th century. Kanda, K.C. New Delhi: Sterling Paperbacks. 1995. ISBN 81-207-1826-7. OCLC 34345620.
{{cite book}}: CS1 maint: others (link) - ↑ 9.0 9.1 9.2 9.3 Pritchett, Frances. "Meter Chapter 1: General Rules". Columbia University.
- ↑ Qureshi, Regula (September 1969). "Tarannum: The Chanting of Urdu Poetry" (PDF). Journal of the Society for Ethnomusicology. 13 (3): 425–468. doi:10.2307/849999. JSTOR 849999 – via Columbia University.
- ↑ 11.0 11.1 Pritchett, Frances. "Chapter Five-- Metrical Feet". Columbia University.