ਘੱਗੇ ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ

"ਘੱਗੇ" ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ
ਜਨਮ	ਤਕਰੀਬਨ 1850ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਗਰਾ
ਮੂਲ	ਮੇਵਾਤ
ਮੌਤ	ਤਕਰੀਬਨ 1920 ਭੋਪਾਲ
ਵੰਨਗੀ(ਆਂ)	ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ
ਕਿੱਤਾ	ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਗਾਇਕ
ਸਾਲ ਸਰਗਰਮ	1870ਵਿਆਂ ਤੋਂ 1920ਵਿਆਂ ਤੱਕ

ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਘੱਗੇ" ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਜਾਂ ਜੋਧਪੁਰਵਾਲੇ ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, (ਅੰ. 1850 - ਅੰ. 1920) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਾਇਕ ਸੀ ਅਤੇ, ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਮੇਵਾਤੀ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਜਸਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਪਿਛੋਕੜ

ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਦਾ ਜਨਮ 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਖੰਡਰਬਾਣੀ ਧਰੁਪਦ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਦਾਦਾ ਟਿੱਕੜ ਸਨ। ਉਸਨੂੰ ਗਾਉਣ ਅਤੇ ਰੁਦਰ ਵੀਣਾ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਇਮਾਮ ਖਾਨ ਅਤੇ ਚਾਚਾ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਵਾਹਿਦ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲੀ ਸੀ।

ਕੈਰੀਅਰ

ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਜੋਧਪੁਰ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਉਹ ਕੱਵਾਲ ਬਚਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਵੱਡੇ ਮੁਬਾਰਕ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਵੱਡੇ ਮੁਬਾਰਕ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੇ ਭਰਾ ਵਾਰਿਸ ਅਲੀ ਖਾਨ (ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਹਦੂ ਖਾਨ ਦਾ ਜਵਾਈ) ਤੋਂ ਸਿੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ।

ਜੋਧਪੁਰ ਵਿਖੇ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਲਾਦੀਆ ਖਾਨ, ਆਲੀਆ-ਫਾਤੂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ।

ਭੋਪਾਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਵਾਹਿਦ ਨਾਲ ਮੁੜ ਜੁੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਦੇ ਗੁਰੂ, ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ। ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਨਾਮ ਖੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ, ਹਦੂ ਖਾਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਤਾਲੀਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਉਸਨੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਛੋਟੇ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ (ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨਬੁਵਾ ਇਚਲਕਾਰੰਜੀਕਰ ਦੇ ਗੁਰੂ) ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਖੁਦ ਹਦੂ ਖਾਨ ਨਾਲ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ।

ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿਖੇ, ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਾਇਕ ਵਜੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪਛਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੀ ਧੀ, ਹਮੀਦਾ, ਰਾਮਪੁਰ ਸਹਿਸਵਾਨ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਇਨਾਇਤ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ, ਹਦੂ ਖਾਨ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹੀ ਗਈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੀਆ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਭੋਪਾਲ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਰਹੇ।

ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ

ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨਬੁਵਾ ਵਾਜ਼ੇ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਨੇ ਬਡੇ ਨਿਸਾਰ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਅਲਾਦੀਆ ਖਾਨ ਨੇ ਮੰਨਿਆਂ ਹੈ ਕਿ,ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਦੀ ਰਾਗ ਰਾਮਦਾਸੀ ਮਲਹਾਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨੇ ਉਸ 'ਤੇ ਅਸਾਧਾਰਣ ਛਾਪ ਛੱਡੀ ਸੀ। ਅਲਾਦੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਨਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਇੱਜ਼ਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਨਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਰਾਗ ਦੇਸੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਸਮਝਿਆ ਹੈ।

ਵਿਰਾਸਤ

ਖੰਡਰਬਨੀ ਗਾਇਕੀ ਅਤੇ ਬਾਜ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਲਈ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਅਤੇ ਗੂੰਜ ਨੇ ਉਸਨੂੰ "ਘੱਗੇ" ਉਪਨਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦੀ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਗਾਇਕੀ ਅਤੇ ਕੱਵਾਲ ਬਚਨ ਗਾਇਕੀ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ।

ਚੇਲੇ

ਨਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਚੇਲੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਗੋਦ ਲਿਆ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ਭਰਾ, ਮੁਨੱਵਰ, ਉਸਦਾ ਭਤੀਜਾ, ਗੁਲਾਮ ਕਾਦਿਰ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤ, ਪੰਡਿਤ ਚਿਮਨਲਾਲ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਨੱਥੂਲਾਲ, ਪੰਡਿਤ ਮਨੀਰਾਮ, ਪੰਡਿਤ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨਰਾਇਣ, ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਜਸਰਾਜ ਦੇ ਦਾਦਾ ਸਨ।