ਮਾਰਤੰਡ

ਮਾਰਤੰਡ (ਸੂਰਜ-ਦੇਵ ਜਾਂ ਸੂਰਜ ਦਾ ਇੱਕ ਪਹਿਲੂ), ਗਾਹੜਵਾਲ ਵੰਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ, 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ.

ਮਾਰਤੰਡ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: मार्तंड) ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਆਦਿਤਿਆ ਨਾਮਕ ਵੈਦਿਕ ਸੂਰਜੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਠਵਾਂ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਹੈ। ਅਦਿਤੀ ਦੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਆਦਿਤਿਆ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਨਿਰੁਕਤੀ

ਮਾਰਤੰਡ ਸ਼ਬਦ ਮਾਰਤਾ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਮੁਰਦਾ ਜਾਂ ਅਵਿਕਸਿਤ" (ਮ੍ਰਿਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ, ਮ੍ਰੀ, "ਮਰਨਾ" ਦਾ ਭੂਤ ਕਿਰਦੰਤ) ਅਤੇ ਅੰਡ, "ਇੱਕ ਅੰਡਾ ਜਾਂ ਇੱਕ ਪੰਛੀ"। ਨਾਮ ਇੱਕ ਮਰੇ ਹੋਏ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਇੱਕ ਸੂਰਜ ਜੋ ਕਿ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਹੈ।

ਜ਼ਿਕਰ

ਅਨੰਤਨਾਗ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਮਾਰਤੰਡ ਸੂਰਜ ਮੰਦਿਰ, ਮਾਰਤੰਡ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ।

ਰਿਗਵੇਦ ਦੀ ਪੁਸਤਕ 10, ਭਜਨ 72 ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ:

ਅਦਿਤੀ ਦੇ ਅੱਠ ਪੁੱਤਰ ਹਨ ਜੋ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਜੀਵਤ ਹੋਏ।

ਸੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਈ ਸੀ ਉਸਨੇ ਮਾਰਤੰਡ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹਾਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।

ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸੱਤ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਅਦਿਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਕਾਲ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧੀ। ਉਹ ਮਾਰਤੰਡ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਜੀਵਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਮਰਨ ਲਈ ਉੱਥੇ ਲੈ ਆਈ।

ਅਦਿਤੀ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਤ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਰਤੰਡ ਨਾਮਕ ਅੱਠਵੇਂ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਰ ਆਦਿਤਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਸੂਰਯਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ, ਅਦਿਤੀ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ।

ਮਾਰਤੰਡ ਵਿਖੇ ਸੂਰਯਾ ਮੰਦਿਰ, ਜੌਨ ਬਰਕ ਦੁਆਰਾ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚੀ ਗਈ, 1868।

ਤੈਤਿਰਿਯ ਅਰਣਯਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:

ਤਤ ਪਰਾ ਮਾਰਤੰਦਮ ਅਭਰਤ

(ਉਸਨੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮਰਨ ਲਈ ਮਾਰਟਾਂਡਾ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ)

ਅਰਣਯਕ ਫਿਰ ਅੱਠ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਮਿੱਤਰ, ਵਰੁਣ, ਧਾਤਰੀ, ਆਰਿਆਮਨ, ਅੰਸ਼, ਭਾਗ, ਇੰਦਰ ਅਤੇ ਵਿਵਸਵਤ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਨਹੀਂ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਅੱਠ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਮਾਰਤੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਉੱਤਰ-ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਆਦਿੱਤੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰਾਂ ਹੋ ਗਈ, ਤਾਂ ਵਿਵਸਵਤ ਨਾਮ ਇਸ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ। ਵਿਵਸਵਤ ਅਤੇ ਮਾਰਤੰਡ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਦਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਅਨੰਤਨਾਗ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਮਾਰਤੰਡ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਮਾਰਤੰਡ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਅੱਜ ਮੰਦਿਰ ਖੰਡਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਰਤੰਡ ਦੀ ਹੁਣ ਉੱਥੇ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦੀ। ਪਰ ਨੇੜੇ ਹੀ ਮਾਰਤੰਡ ਤੀਰਥ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਇਸਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਬਦਲ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ

• ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
• ਮਾਰਤੰਡ ਸੂਰਜ ਮੰਦਿਰ