ਮੀਰਾਬੇਨ
ਮੀਰਾਬੇਨ (22 ਨਵੰਬਰ 1892 - 20 ਜੁਲਾਈ 1982) ਦਾ ਮੂਲ ਨਾਮ ਮੈਡਲਿਨ ਸਲੇਡ ਸੀ। ਗਾਂਧੀਜੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੀ ਖਿਚ ਸਦਕਾ ਸੱਤ ਸਮੰਦਰ ਪਾਰ ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਚੱਲੀ ਆਈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇੱਥੇ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ - ਮੀਰਾ ਬੇਨ। ਮੀਰਾ ਬੇਨ ਸਾਦੀ ਧੋਤੀ ਪਹਿਨਦੀ, ਸੂਤ ਕੱਤਦੀ, ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਘੁੰਮਦੀ। ਉਹ ਗੋਰੀ ਨਸਲ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਜਰੂਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਠੀਕ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਆਪਣੀ ਇਸ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੁਤਰੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਨੁਰਾਗ ਸੀ।
ਜ਼ਿੰਦਗੀ
[ਸੋਧੋ]ਮੈਡਲਿਨ ਸਲੇਡ ਦਾ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ 1892 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਰਾਇਲ ਨੇਵੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਲੇਡ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਈਸਟ ਇੰਡੀਜ ਸੁਕੈਡਰਨ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[1] ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਹੁਤਾ ਬਚਪਨ ਆਪਣੇ ਤਕੜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਮਾਲਕ ਅਤੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨਾਨੇ ਕੋਲ ਬਿਤਾਇਆ।[2] ਸਲੇਡ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਇਕਾਂਤ ਪਸੰਦ ਕੁੜੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਰੁਚੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ, ਜਰਮਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਿਖੀਆਂ। ਰੋਮਾਂ ਰੋਲਾਂ ਦੀ ਲਿਖੀ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਪੜ੍ਹਕੇ ਸਲੇਡ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਟ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਥੀ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆ ਗਈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਲਗਾਉ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਮੀਰਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।
ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਲੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਥੀ ਰਹੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਨੌਂ ਅਗਸਤ 1942 ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਗਾ ਖਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਮਈ 1944 ਤੱਕ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। 1932 ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਗੋਲਮੇਜ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ।
ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਛੂਆਛਾਤ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਵਰਗੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮੀਰਾ ਦੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜੁਟੀ ਰਹੀ ਅਤੇ 18 ਜਨਵਰੀ 1959 ਨੂੰ ਉਹ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਵਿਆਨਾ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਸ ਦੇ ਭਾਰਤ ਲਈ ਕੰਮ ਵਾਸਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1982 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ।
20 ਜੁਲਾਈ 1982 ਨੂੰ ਮੀਰਾ ਬੇਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ 'ਚ ਭੂਮਿਕਾ
[ਸੋਧੋ]ਉਹ 7 ਨਵੰਬਰ 1925 ਨੂੰ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਪਹੁੰਚੀ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਾਦੇਵ ਦੇਸਾਈ, ਵਲੱਭਭਾਈ ਪਟੇਲ ਅਤੇ ਸਵਾਮੀ ਆਨੰਦ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ ਜੋ ਤਕਰੀਬਨ ਚੌਂਤੀ ਵਰ੍ਹੇ ਚੱਲੀ। ਮੀਰਾਬੇਨ ਆਪਣੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰੂਕੁਲ ਕਾਹਨਗਰੀ ਵਿਖੇ ਹਿੰਦੀ ਸਿੱਖਣ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਵਾਮੀ ਪਰਮਾਨੰਦ ਮਹਾਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਬਖਸ਼ੇ ਜਾਣ ਲਈ ਰਿਵਾੜੀ ਦੇ ਭਗਵਤ ਭਗਤੀ ਆਸ਼ਰਮ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਉਥੇ ਭਾਗਵਤ ਭਗਤੀ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ।
ਮੀਰਾਬੇਨ ਦਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਜ਼ੈਨੀਥ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਪੜਾਅ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲ 1931 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਵਿਖੇ ਗੋਲ ਟੇਬਲ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿੱਚ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਲੰਦਨ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਮੀਰਾਬੇਨ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਲਈ ਰੋਲੈਂਡ ਗਏ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਰੋਲਲੈਂਡ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੀਥੋਵੈਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ। 1960 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਸਟਰੀਆ ਜਾਣ ਦਾ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਾਕੀ ਦਿਨ ਬੀਥੋਵੈਨ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੀ। 1931 ਵਿੱਚ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1932-33 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਕੈਦ 'ਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ।[3]
ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੇਸ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਲਾਕਾਤ, ਹੋਰਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਡੇਵਿਡ ਲੋਇਡ ਜਾਰਜ, ਜਨਰਲ ਸਮਟਸ ਅਤੇ ਵਿੰਸਟਨ ਚਰਚਿਲ ਵੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਵ੍ਹਾਈਟ ਹਾਊਸ ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਰੁਜ਼ਵੇਲਟ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਮੀਰਾਬੇਨ ਨੇ ਸੇਵਾਗਰਮ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਈ ਅਤੇ 1942 ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਭਾਵਿਤ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਅਹਿੰਸਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੂੰ ਪੁਣੇ ਦੇ ਆਗਾ ਖਾਨ ਪੈਲੇਸ ਵਿਖੇ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਗਸਤ 1942 ਤੋਂ ਮਈ 1944 ਤੱਕ ਉਸ ਨੇ ਮਹਾਦੇਵ ਦੇਸਾਈ ਅਤੇ ਕਸਤੂਰਬਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਸਿਮਲਾ ਕਾਨਫਰੰਸ ਅਤੇ ਕੈਬਨਿਟ ਮਿਸ਼ਨ, ਅੰਤਰਿਮ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਗਵਾਹ ਵੀ ਸੀ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
[ਸੋਧੋ]ਆਗਾ ਖਾਨ ਪੈਲੇਸ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ, ਉਸ ਨੇ ਰੁੜਕੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੌਲਦਾਸਪੁਰ ਮਾਜਰਾ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿਖੇ ਕਿਸਾਨ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਸਥਾਨਕ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾਨ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਨੇੜੇ ਪਾਸ਼ੂਲੋਕ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1952 ਵਿੱਚ ਭਿਲੰਗਾਨਾ ਵਿੱਚ ਬਾਪੂ ਗ੍ਰਾਮ ਅਤੇ ਗੋਪਾਲ ਆਸ਼ਰਮ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਬੰਦੋਬਸਤ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਡੇਅਰੀ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਇਆ। ਕੁਮਾਉਂ ਅਤੇ ਗੜਵਾਲ ਵਿਖੇ ਬਿਤਾਏ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੇ ਉੱਥੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹੜ੍ਹਾਂ ਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਇਆ, ਦੇਖਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਹਿਮਾਲੀਆ ਵਿੱਚ ਸੋਮਥਿੰਗ ਰੋਰੰਗ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਪਰ ਜੰਗਲਾਤ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 1980 ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ "ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ" ਨਾਮਕ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਵਾਤਾਵਰਨ ਮੁਹਿੰਮ ਵੇਖੀ ਗਈ।[4]
ਉਹ 1959 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਾਪਸ ਚਲੀ ਗਈ। 1960 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਸਟਰੀਆ ਚਲੀ ਗਈ ਅਤੇ ਵੀਏਨਾ ਵੁਡਜ਼ (ਬਾਡੇਨ, ਹਿਂਟਰਬਰਬਲ, ਕ੍ਰੈਕਿੰਗ) ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਈਸ ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ, ਜਿੱਥੇ 1982 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।[5]
ਉਸ ਨੂੰ 1981 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨਮਾਨ, ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।[6]
ਮੀਰਾਬੇਨ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ
[ਸੋਧੋ]
ਮੀਰਾਬੇਨ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ "ਦ ਸਪਰੀਚੂਅਲ ਪਿਲਗ੍ਰੀਮੇਜ" ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਬਾਪੂ ਦੇ ਮੀਰਾ ਨੂੰ ਲਿਖੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ 'ਨਿਊ ਐਂਡ ਓਲਡ ਗਲੇਨਿੰਗਜ਼' ਨੂੰ ਵੀ ਪਬਲਿਸ਼ ਕਰਵਾਇਆ। ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਉਸ ਨੇ ਬੀਥੋਵੈਨ ਦੀ ਆਤਮਾ, ਬੀਥੋਵੈਨ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਜੀਵਨੀ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
ਪੁਸਤਕ-ਸੂਚੀ
[ਸੋਧੋ]- Spirits Pilgrimage, by Mirabehn. Great River Books. 1984. ISBN 0-915556-13-8.
- New and old gleanings, by Mirabehn. Navajivan Pub. House. 1964.
ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ
[ਸੋਧੋ]ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Lindley, Mark. "Mirabehn, Gandhi and Beethoven". Academia.edu.
- ↑ Gupta, Krishna Murti. "Mira Behn: A friend of nature".
- ↑ "WOMEN AND INDIA'S INDEPENDENCE MOVEMENT". Archived from the original on 2015-09-27. Retrieved 2021-01-12.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ Langston, Nancy (22 April 2007). "Significant Women in Forestry". Society of American Foresters. Archived from the original on 29 April 2017. Retrieved 9 July 2012.
- ↑ Ghosh, Ruchira (2018-05-01). "Mirabehn: A Key Player In The Indian Freedom Struggle". Feminism In India (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2019-10-15.
- ↑ "Associates of Mahatma Gandhi : Mirabehn". www.mkgandhi.org. Retrieved 2019-10-15.
ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ
[ਸੋਧੋ]- Letters to Mirabehn, by Mahatma Gandhi. # Greenleaf Books. 1983. ISBN 0-934676-53-4.
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ
[ਸੋਧੋ]