ਮੱਧਯਮ

ਮੱਧਯਮ (ਮ)

ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ(ਮ) ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਕਾਰਨਾਟਿਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੱਤ ਸੁਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੌਥਾ ਸੁਰ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ (ਮ) ਸ਼ਬਦ ਮ ਦਾ ਲੰਮਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਉਚਾਰਖੰਡ ਗਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਉਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸਰਲਤਾ ਲਈ, ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ ਨੂੰ ਮ (ਨੋਟੇਸ਼ਨ - ਮ) ਵਜੋਂ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਮੱਧਯਮ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਵੇਰਵੇ

ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ :

• ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ (ਮ) ਸਰਗਮ ਦਾ ਚੌਥਾ ਸੁਰ ਹੈ।
• ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ (ਮ) ਸੁਰ ਗੰਧਾਰ (ਗ) ਦਾ ਤੁਰੰਤ ਅਗਲਾ ਸੁਰ ਹੈ।
• ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ (ਮ) ਰਾਗ ਦੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ੁੱਧ ਜਾਂ ਤੀਵ੍ਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਡਜ (ਸ) ਮੂਲ ਸੁਰ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਛੇ ਸੁਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਡਜ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਨਾਲ ਸ਼ਡ ਅਤੇ ਜ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਡ ਛੇ ਹੈ ਅਤੇ ਜ 'ਜਨਮ ਦੇਣਾ' ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ :

षड् - 6, ਜ -ਜਨਮ . ਇਸ ਲਈ, ਇਸਦਾ ਸਮੂਹਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਹੋਰ ਛੇ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣਾ।

ਇਸ ਲਈ ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ(ਮ) ਸੁਰ ਸ਼ਡਜ ਤੋਂ ਬਣਿਆਂ ਹੈ।

• ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ(ਮ) ਦੀਆਂ 4 ਸ਼ਰੁਤੀਆਂ ਹਨ।

• ਸੁਰ ਸ਼ਡਜ (ਸ) ਅਤੇ ਸੁਰ ਪੰਚਮ (ਪ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਕੋਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਤੀਵ੍ਰ ਸੁਰ ਪਰ ਸ ਅਤੇ ਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸ਼ੁੱਧ ਸੁਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਸੁਰ ਸ ਅਤੇ ਪ ਨੂੰ ਅਚਲ ਸੁਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੁਰ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਿੱਲਦੇ। ਸੁਰ ਰੇ, ਗ, ਮ, ਧ, ਨੀ ਨੂੰ ਚਲ ਸੁਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੁਰ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਹਿੱਲਦੇ ਹਨ।

                   ਸਾ, ਰੇ, ਗ, ਮ, ਪ, ਧ, ਨੀ - ਸ਼ੁਧ ਸੁਰ 
  
                        ਰੇ, ਗ, ਧ, ਨੀ -ਕੋਮਲ ਸੁਰ  
 
                              ਮ - ਤੀਵ੍ਰ ਸੁਰ 

ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ(ਮ) ਇੱਕ ਸ਼ੁੱਧ ਸੁਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕ ਤੀਵ੍ਰ ਸੁਰ ਹੈ। ਪਰ ਸੱਤ ਸੁਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ(ਮ) ਹੀ ਤੀਵ੍ਰ ਸੁਰ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਮ॓ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

• ਕਲਿਆਣ ਥਾਟ, ਪੂਰਵੀ ਥਾਟ, ਮਾਰਵਾ ਥਾਟ, ਤੋੜੀ ਥਾਟ ਦੇ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰ ਤੀਵ੍ਰ ਮੱਧਯਮ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਥਾਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਯਮ (ਮ) ਹੈ।
• ਓਹ ਰਾਗ ਜਿੱਥੇ ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ(ਮ) ਵਾਦੀ ਸੁਰ ਹੈ - ਰਾਗ ਕੇਦਾਰ, ਆਦਿ ਰਾਗ ਜਿੱਥੇ ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ (ਮ) ਸੰਵਾਦੀ ਸੁਰ ਹੈ - ਰਾਗ ਮਾਲਕੌਂਸ
• ਕਲਪਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ,ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ(ਮ) ਨੂੰ ਮਹੀਪਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਭਗਵਾਨ ਇੰਦਰ, ਮਹੀਪਾਲ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਦੇਵਤਿਆਂ, ਭਰਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਭਾਵ ਸਾਕਾਰ ਭਰਮ ਸ਼ਡਜ(ਸ) ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਰਿਸ਼ੀਮੁਨੀ ਭਾਵ ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ) ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੰਧਰਵ ਬਣਾਏ ਸਨ। ਗਾਉਣ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਭਗਵਾਨ ਇੰਦਰ ਜਾਂ ਰਾਜਾ ਇੰਦਰ ਭਾਵ ਮਹੀਪਾਲ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ(ਮ) ਦੇ ਉਚਾਰਖੰਡ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਮਹੀਪਾਲ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ(ਮ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
• ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ(ਮ) ਨੂੰ ਬਗਲੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ(ਮ) ਗ੍ਰਹਿ ਚੰਦਰਮਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
• ਸੁਰ ਮੱਧਯਮ(ਮ) ਦਾ ਸਬੰਧ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਹੈ।

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ

• ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
• ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ)
• ਗੰਧਾਰ (ਗ)
• ਧੈਵਤ (ਧ)
• ਨਿਸ਼ਾਦ (ਨੀ)

ਵਿਸਤਾਰ

ਮੱਧਯਮ ਸੁਰ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈਃ

• ਮੱਧਯਮ ਸੁਰ (ਮ) ਸਰਗਮ ਦਾ ਜਾਂ ਸਪਤਕ ਵਿੱਚ ਚੌਥਾ ਸੁਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਮੱਧਯਮ ਸੁਰ (ਮ) ਗੰਧਾਰ ਦਾ ਤੁਰੰਤ ਅਗਲਾ ਸੁਰ ਹੈ।
• ਮੱਧਯਮ ਸੁਰ (ਮ) ਤੀਵਰਾ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਦੋ ਤਰਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੱਧਯਮ ਸਪਤਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਤੀਵਰਾ ਸੁਰ ਹੈ।
• ਇਹ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਡਜ ਮੂਲ ਸੁਰ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਛੇ ਸੁਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਡਜ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਨਾਲ ਸ਼ਡ ਅਤੇ ਜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਡ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ 'ਜਨਮ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ'। ਇਸ ਲਈ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈਃ

 ਸ਼ਡ-6, ਜੇ-ਜਨਮ. ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਦਾ ਸਮੂਹਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਹੋਰ ਛੇ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣਾ।

ਇਸ ਲਈ ਮੱਧਯਮ ਸੁਰ (ਮ) ਸ਼ਡਜਾ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ।

• ਮੱਧਯਮ ਦੀਆਂ 4 ਸ਼ਰੂਤੀਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਮ ਲਈ ਬਲਕਿ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਸਵਰਾਂ ਲਈ ਮੁੱਖ ਸ਼ਰੂਤੀ ਆਖਰੀ ਸ਼ਰੂਤੀ ਉੱਤੇ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਇਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ੂਰਤੀ ਉੱਪਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ ਜੇ ਇਹ ਮ ਦੀਆਂ 4 ਸ਼ਰੂਤੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ

 ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਮ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸ਼ਰੂਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸੀ।^ 1.2.3 ^ ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਮ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸ਼ਰੂਤੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।

• ਸ਼ਡਜ (ਸਾ) ਅਤੇ ਪੰਚਮ (ਪਾ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਕੋਮਲ ਜਾਂ ਤੀਵਰ ਸੁਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸ ਅਤੇ ਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸ਼ੁੱਧ ਸੁਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਸਾ ਅਤੇ ਪਾ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਅਚਲ ਸੁਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੁਰ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟਦੇ। ਰੇ , ਗ, ਮ, ਧ, ਨੀ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਚਲ ਸੁਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੁਰ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅਪਣੀ ਥਾਂ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ।

 ਸ, ਰੇ, ਗ, ਮ, ਪ, ਧ, ਨੀ-ਸ਼ੁੱਧ ਸੁਰ

 ਰੇ, ਗ-ਧ, ਨੀ ਕੋਮਲ ਸੁਰ 

 ਮ-ਤੀਵਰਾ ਸੁਰ 

ਮ ਇੱਕ ਸ਼ੁੱਧ ਸੁਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕ ਤੀਵਰ ਸੁਰ ਵੀ ਹੈ। ਪਰ ਸੱਤ ਸੁਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਤੀਵਰ ਸੁਰ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ म॓ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।