ਰਾਗ

ਕਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ

ਰਾਗ (IAST: rāga, IPA: [ɾäːɡ]; ਸ਼ਾ.ਅ. 'coloring' or 'tingeing' or 'dyeing') ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਰੀਲਾ ਢਾਂਚਾ ਇੱਕ ਸੁਰੀਲੀ ਵਿਧੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਰਾਗ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਲਾਸੀਕਲ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਰ ਰਾਗ ਸੰਗੀਤਕ ਨਮੂਨੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸੁਰੀਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ "ਮਨ ਨੂੰ ਰੰਗਣ" ਅਤੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹਰ ਰਾਗ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਢਾਂਚਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਰਾਗ ਦੁਆਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨੋਟਸ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਰੇਂਜ ਛੋਟੇ ਰਾਗਾਂ ਜਿਵੇਂ ਬਹਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਣਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਲਕੌਂਸ, ਦਰਬਾਰੀ ਅਤੇ ਯਮਨ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਰਾਗਾਂ ਤੱਕ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਲਈ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰਾਗ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਮਾਰਵਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਵਿਕਾਸ ਰਵਾਇਤੀ ਮੱਧ ਅਸ਼ਟਕ ਦੇ ਉਲਟ, ਹੇਠਲੇ ਅਸ਼ਟਵ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਰ ਰਾਗ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਮਹੱਤਵ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਸਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੁੱਤ, ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਮੂਡ ਨਾਲ। ਰਾਗ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰੋਤੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਰਾਗ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ 30 ਆਮ ਹਨ, ਅਤੇ ਹਰ ਰਾਗ ਦੀ "ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸੁਰੀਲੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ" ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਹਨ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ (ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ) ਅਤੇ ਕਾਰਨਾਟਿਕ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ), ਅਤੇ ਰਾਗ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦੋਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਝੀ ਹੈ। ਰਾਗ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਸੂਫੀ ਇਸਲਾਮੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੱਵਾਲੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ ਅਤੇ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਹਰ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਵਰਾ (ਇੱਕ ਨੋਟ ਜਾਂ ਨਾਮਕ ਪਿੱਚ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸ਼ਡਜਾ, ਜਾਂ ਅਧਰ ਸਜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਪਿੱਚ ਨੂੰ ਕਲਾਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਮਨਮਾਨੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਪਤਕ (ਢਿੱਲੀ, ਅਸ਼ਟਵ) ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਧੀਸਤਾ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਵਰਾ ਮਾ ਜਾਂ ਸਵਰਾ ਪਾ ਹੈ। ਅਢਿਸ਼ਟਾ ਅਸ਼ਟਵ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਜਾਂ ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦਾ ਹੈ - ਪੂਰਵਾਂਗ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੇਠਲੇ ਨੋਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਤਰਰੰਗ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉੱਚੇ ਨੋਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਰਾਗ ਦੀ ਇੱਕ ਵਦੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੰਵਾਦ ਹੈ। ਵਾਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਵਾਰਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਸੁਧਾਰਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਹੋਰ ਨੋਟਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਾਦੀ 'ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਵਾਦ ਵਾਦੀ ਨਾਲ ਵਿਅੰਜਨ ਹੈ (ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸ ਅੰਗ ਤੋਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਾਦੀ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੈ) ਅਤੇ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਵਾਰਾ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ

ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ

• Beck, Guy (1993). Sonic Theology: Hinduism and Sacred Sound. Columbia: University of South Carolina Press. ISBN 978-0872498556.
• Beck, Guy L. (2012). Sonic Liturgy: Ritual and Music in Hindu Tradition. Columbia: University of South Carolina Press. ISBN 978-1-61117-108-2.
• Bhatkhande, Vishnu Narayan (1968–73). Kramika Pustaka Malika. Hathras: Sangeet Karyalaya.
• Bor, Joep; Rao, Suvarnalata; Van der Meer, Wim; Harvey, Jane (1999). The Raga Guide. Nimbus Records. ISBN 978-0-9543976-0-9.<
• Brown, Sara Black (2014). "Krishna, Christians, and Colors: The Socially Binding Influence of Kirtan Singing at a Utah Hare Krishna Festival". Ethnomusicology. 58 (3): 454–80. doi:10.5406/ethnomusicology.58.3.0454.
• Caudhurī, Vimalakānta Rôya (2000). The Dictionary of Hindustani Classical Music. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1708-1.
• Dace, Wallace (1963). "The Concept of "Rasa" in Sanskrit Dramatic Theory". Educational Theatre Journal. 15 (3): 249–254. doi:10.2307/3204783. JSTOR 3204783.
• Daniélou, Alain (1949). Northern Indian Music, Volume 1. Theory & technique; Volume 2. The main rāgǎs. London: C. Johnson. OCLC 851080.
• Dalal, Roshen (2014). Hinduism: An Alphabetical Guide. Penguin Books. ISBN 978-81-8475-277-9.
• Dehejia, Vidya (2013). The Body Adorned: Sacred and Profane in Indian Art. New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-51266-4.
• Fabian, Dorottya; Renee Timmers; Emery Schubert (2014). Expressiveness in music performance: Empirical approaches across styles and cultures. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-163456-7.
• Forster, Cris (2010). Musical Mathematics: On the Art and Science of Acoustic Instruments. Chronicle. ISBN 978-0-8118-7407-6. Indian Music: Ancient Beginnings – Natyashastra
• Hast, Dorothea E.; James R. Cowdery; Stanley Arnold Scott (1999). Exploring the World of Music: An Introduction to Music from a World Music Perspective. Kendall Hunt. ISBN 978-0-7872-7154-1.
• Jairazbhoy, Nazir Ali (1995). The Rāgs of North Indian Music: Their Structure & Evolution (first revised Indian ed.). Bombay: Popular Prakashan. ISBN 978-81-7154-395-3.
• Kane, Pandurang Vaman (1971). History of Sanskrit Poetics. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-0274-2.
• Kaufmann, Walter (1968). The Ragas of North India. Oxford & Indiana University Press. ISBN 978-0253347800. OCLC 11369.
• Khan, Hazrat Inayat (1996). The Mysticism of Sound and Music. Shambhala Publications. ISBN 978-0-8348-2492-8.
• Kapoor, Sukhbir S. (2005). Guru Granth Sahib – An Advance Study. Hemkunt Press. ISBN 978-81-7010-317-2.
• Kelting, M. Whitney (2001). Singing to the Jinas: Jain Laywomen, Mandal Singing, and the Negotiations of Jain Devotion. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-803211-3.
• Lal, Ananda (2004). The Oxford Companion to Indian Theatre. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-564446-3.
• Lavezzoli, Peter (2006). The Dawn of Indian Music in the West. New York: Continuum. ISBN 978-0-8264-1815-9.
• Lidova, Natalia (2014). Natyashastra. Oxford University Press. doi:10.1093/obo/9780195399318-0071.
• Lochtefeld, James G. (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, 2 Volume Set. The Rosen Publishing Group. ISBN 978-0823922871.
• Martinez, José Luiz (2001). Semiosis in Hindustani Music. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1801-9.
• Mehta, Tarla (1995). Sanskrit Play Production in Ancient India. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1057-0.
• Monier-Williams, Monier (1899), A Sanskrit-English Dictionary, London: Oxford University Press
• Moutal, Patrick (2012). Hindustani Raga Index. Major bibliographical references (descriptions, compositions, vistara-s) on North Indian Raga-s. ISBN 978-2-9541244-3-8.
• Moutal, Patrick (2012). Comparative Study of Selected Hindustani Ragas. ISBN 978-2-9541244-2-1.
• Nettl, Bruno (2010). "Raga, Indian Musical Genre". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/art/raga. 
• Nettl, Bruno; Ruth M. Stone; James Porter; Timothy Rice (1998). The Garland Encyclopedia of World Music: South Asia: The Indian Subcontinent. New York and London: Routledge. ISBN 978-0-8240-4946-1.
• Powers, Harold S. (1984). "Review: Sangita-Ratnakara of Sarngadeva, Translated by R.K. Shringy". Ethnomusicology. 28 (2): 352–355. doi:10.2307/850775. JSTOR 850775.
• Raja, Deepak S. (n.d.). "Marwa, Pooriya, and Sohini: The Tricky Triplets". Shruti.
• Randel, Don Michael (2003). The Harvard Dictionary of Music (fourth ed.). Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01163-2.
• Ries, Raymond E. (1969). "The Cultural Setting of South Indian Music". Asian Music. 1 (2): 22–31. doi:10.2307/833909. JSTOR 833909.
• Rowell, Lewis (2015). Music and Musical Thought in Early India. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-73034-9.
• Salhi, Kamal (2013). Music, Culture and Identity in the Muslim World: Performance, Politics and Piety. Routledge. ISBN 978-1-317-96310-3.
• Sastri, S.S., ed. (1943). Sangitaratnakara of Sarngadeva. Adyar: Adyar Library Press. ISBN 978-0-8356-7330-3.
• Schwartz, Susan L. (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-13144-5.
• Staal, Frits (2009). Discovering the Vedas: Origins, Mantras, Rituals, Insights. Auckland: Penguin. ISBN 978-0-14-309986-4.
• Te Nijenhuis, Emmie (1974). Indian Music: History and Structure. BRILL Academic. ISBN 978-90-04-03978-0.
• Tenzer, Michael (2006). Analytical Studies in World Music. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-517789-3.
• Titon, Jeff Todd; Cooley; Locke; McAllester; Rasmussen (2008), Worlds of Music: An Introduction to the Music of the World's Peoples, Cengage, ISBN 978-0-534-59539-5
• van der Meer, W. (2012). Hindustani Music in the 20th Century. Springer. ISBN 978-94-009-8777-7.
• Vatsyayan, Kapila (1977). Classical Indian dance in literature and the arts. Sangeet Natak Akademi. OCLC 233639306., Table of Contents
• Vatsyayan, Kapila (2008). Aesthetic theories and forms in Indian tradition. Munshiram Manoharlal. ISBN 978-8187586357. OCLC 286469807.
• Wilke, Annette; Moebus, Oliver (2011). Sound and Communication: An Aesthetic Cultural History of Sanskrit Hinduism. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-024003-0.
• Winternitz, Maurice (2008). History of Indian Literature Vol 3 (Original in German published in 1922, translated into English by VS Sarma, 1981). New Delhi: Motilal Banarsidass. ISBN 978-8120800564.

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

• A step-by-step introduction to the concept of rāga for beginners
• Rajan Parrikar Music Archive – detailed analyses of rāgas backed by rare audio recordings
• Comprehensive reference on rāgas
• Hindustani Raga Sangeet Online A rare collection of more than 800 audio & video archives from 1902. Radio programs dedicated to famous ragas.
• Online quick reference of rāgams in Carnatic music.

ਵਿਵਰਣ

ਕੋਈ ਵੀ ਰਾਗ ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸੁਰੀਲੇ ਨਿਯਮ ਸਮੂਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਡੋਰੋਟੀਆ ਫੈਬੀਅਨ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਹੁਣ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਰਲ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਨਿਰਮਾਣਯੋਗ ਸੈੱਟ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਫਰੈਡਰਿਕ ਕੋਰਟਲੈਂਡ ਅਤੇ ਜਾਰਜ ਵੈਨ ਡਰੀਮ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਰਾਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਦਰਸ਼ਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਪਛਾਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਦੋ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਜੁਗਲਬੰਦੀ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਰਾਗ ਯੁਗਲ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ

ਯੂਰਪੀਅਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨ, ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਸੰਨ 1784 ਵਿੱਚ ਜੋਨਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਯੂਰਪੀ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ "ਢੰਗ" ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਵਿਲਾਰਡ ਨੇ 1834 ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਕਥਨ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਰਾਗ ਮਾਡਟ ਅਤੇ ਧੁਨ ਦੋਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਨ 1933 ਵਿੱਚ, ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਜੋਸ ਲੁਈਜ਼ ਮਾਰਟੀਨੇਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਵਿਆਖਿਆ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਿਆ ਕਿ "ਰਾਗ ਮੋਡ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸਥਿਰ ਹੈ, ਧੁਨ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਸਥਿਰ ਹੈ, ਮੋਡ ਤੋਂ ਪਰੇ ਅਤੇ ਧੁਨ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮੋਡ ਜਾਂ ਇੱਕ ਧੁਨ ਨਾਲੋਂ ਅਮੀਰ ਹੈ.

ਰਾਗ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਕਲਪ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਕੋਈ ਸਿੱਧਾ ਪੱਛਮੀ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਵਾਲਟਰ ਕੌਫਮੈਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮਾਲ ਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ, ਰਾਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇੱਕ ਰਾਗ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਧੁਨ, ਅਨੁਸਾਰੀ ਅਵਧੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲਚਕਤਾ ਨਾਲ ਵਾਕਾਂਸ਼ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਕੁਝ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਲਪਿਕ. ਰਾਗ ਲਚਕਤਾ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਲਾਕਾਰ ਸਧਾਰਣ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਸਜਾਵਟ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੂਡ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਤੀਬਰਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇੱਕ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਸੁਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਪੈਮਾਨੇ ਉੱਤੇ, ਸੰਗੀਤਕ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਧੁਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਰੂਨੋ ਨੈੱਟਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਰਾਗ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿਰਫ ਇਹਨਾਂ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਰਾਗ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਡਿਗਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤਰਤੀਬ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਹਰੇਕ ਰਾਗ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਰ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਸ ('ਮੂਡ, ਮਾਹੌਲ, ਤੱਤ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਵਨਾ') ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕੇ ਜੋ ਹਰੇਕ ਰਾਗ ਲਈ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਾਗ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੈਮਾਨੇ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਵਿਹਾਰਕ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ, ਕਲਾਸੀਕਲ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਥੇ ਕਈ ਸੌ ਰਾਗਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਲਈ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਭੰਡਾਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਚਾਲੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਹ ਰਾਗ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਤਾਲ ਜਾਂ "ਸਮੇਂ ਦੀ ਵੰਡ" ਬਾਰੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਗੂੜਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਮਾਤਰਾ ('ਬੀਟ' ਮੋਰਾ ') ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਰਾਗ ਇੱਕ ਧੁਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ , ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕੋ ਰਾਗ ਅਨੰਤ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਧੁਨਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਾਗ ਇੱਕ ਸਕੇਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਗ ਇੱਕੋ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਬਰੂਨੋ ਨੈੱਟਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਰਾਗ ਇੱਕ ਢੰਗ ਦੇ ਸਮਾਨ ਇੱਕ ਸੰਕਲਪ ਹੈ, ਜੋ ਧੁਨ ਅਤੇ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ "ਧੁਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਲਡ਼ੀ, ਮੈਪਿੰਗ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸੁਹਜ ਭਾਵਨਾ ਲਈ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ" ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸੰਕਲਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਾਗ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਦਾ ਟੀਚਾ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਰਸ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਲਾਸੀਕਲ ਭਾਰਤੀ ਨਾਚ ਪ੍ਰਸਾ ਕਲਾ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ, ਕਲਾਸੀਕਲ ਨਾਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਰਾਟਰਡੈਮ ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਰੀ ਆਫ਼ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਦੇ ਜੋਪ ਬੋਰ ਨੇ ਰਾਗ ਨੂੰ "ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਧੁਨੀ ਦੇ ਢਾਂਚੇ" ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ. ਯੂ. ਸੀ. ਐਲ. ਏ. ਦੇ ਨਸਲੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨਜ਼ੀਰ ਜੈਰਾਜਭੋਏ ਨੇ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਪੈਮਾਨੇ, ਚਡ਼੍ਹਨ ਅਤੇ ਉਤਰਨ(ਅਰੋਹ ਅਵਰੋਹ) ਦੀ ਰੇਖਾ, ਅਸਥਾਈਤਾ,ਸੁਰ ਅਤੇ ਰਜਿਸਟਰ, ਅਤੇ ਸੰਜੋਗ ਅਤੇ ਅਲਂਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਰਾਗ-ਰਾਗਿਨੀ ਵਿਵਸਥਾ

ਰਾਗਿਨੀ ਇੱਕ "ਮਰਦਾਨਾ" ਰਾਗ ਦੇ "ਨਾਰੀ" ਹਮਰੁਤਬਾ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, 15 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦਾਮੋਦਰ ਮਿਸ਼ਰਾ ਦੇ ਸੰਗੀਤਾ-ਦਰਪਣ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਤੀਹ ਰਾਗਿਨੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਛੇ ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਛੱਤੀ(36)ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਣਾਈ ਗਈ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜੋ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ। ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਰਗੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੇਸਕਰਨ ਵਰਗੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹਰੇਕ ਰਾਗ ਦੇ ਅੱਠ ਵੰਸ਼ਜਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਚੌਂਠ(64) ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਣਾਈ ਗਈ। 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਇਆ।

ਸੰਗੀਤਾ-ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ, ਭੈਰਵ ਰਾਗ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਰਾਗਿਨਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈਃ ਭੈਰਵੀ, ਪੁਨਿਆਕੀ, ਬਿਲਾਵਲੀ, ਅਸਲੇਖੀ, ਬੰਗਾਲੀ। ਮੇਸਕੋਰਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ, ਮਰਦਾਨਾ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕ ਨੋਟਾਂ ਨੂੰ ਜੋਡ਼ ਕੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਰਖ, ਪੰਚਮ, ਦਿਸਖ, ਬੰਗਾਲ, ਮਧੂ, ਮਾਧਵ, ਲਲਿਤ, ਬਿਲਾਵਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅੱਜ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ 'ਸਬੰਧਤ' ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਂ ਕੋਈ ਸਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਗ-ਰਾਗਿਨੀ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕਈ ਹੋਰ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਰਾਗ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ

ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਰਨਾਟਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਾਂ ਇੱਕ ਮੌਸਮ ਦੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਮਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੈਵਿਕ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਲੈਅ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪਾਠ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਮੌਸਮ ਉੱਤੇ ਘੱਟ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਰਾਗ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਭੂਮਿਕਾ ਸੁਹਜਵਾਦੀ ਅਨੰਦ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦੋਵੇਂ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਨੂੰ ਕਾਮ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਮਸੂਤਰ) ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਾਲਾ ਯੋਗ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚੋਂ "ਨਾਦ-ਬ੍ਰਹਮ" (ਧੁਨੀ ਦਾ ਮੈਟਾਫਿਜ਼ੀਕਲ ਬ੍ਰਾਹਮਣ) ਵਰਗੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਡੋਲਾ ਰਾਗ ਨੂੰ ਕਾਮ (ਪਿਆਰ ਦਾ ਦੇਵਤਾ) ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੋਲਾ ਡੋਲਾ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁਡ਼ਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ "ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਬਸੰਤ ਤਿਉਹਾਰ" ਜਾਂ ਹੋਲੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੁਹਜਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਾਗਮਾਲਾ ਵਰਗੇ ਚਿੱਤਰ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ, ਰਾਗ ਨੂੰ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਚਰਚਾ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਯੱਗ ਬਲੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ (ਔਡਵ) ਅਤੇ ਹੈਕਸਾਟੋਨਿਕ (ਸ਼ਾਡਵ) ਸੁਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ "ਨੀ-ਧ-ਪ-ਮ-ਗ-ਰੇ" ਅਗਨੀਸਟੋਮਾ, "ਰੇ-ਨੀ-ਧ"-ਮ-ਗ ਅਸਵਮੇਧਾ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹਰੇਕ ਰਾਗ ਨੂੰ ਰੁੱਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋਡ਼ਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਨਾਨਯਦੇਵ ਨੇ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਡੋਲਾ ਰਾਗ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ, ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਕਾਮਾ, ਮੌਨਸੂਨ ਦੌਰਾਨ ਸਦਜਗ੍ਰਾਮ ਅਤੇ ਟੱਕਾ, ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਾਸਦਜਾ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਕੈਸਿਕਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੈ। 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਾਰੰਗਦੇਵ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਰਾਗ ਨੂੰ ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੀਆਂ ਤਾਲਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ। ਉਸਨੇ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਸਧਾਰਨ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ, ਮਿਸ਼ਰਤ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਰਾਗਾਂ ਨੂੱ ਦੇਰ ਸਵੇਰ, ਕੁਸ਼ਲ ਰਾਗਾਂ ਨੂৰ ਦੁਪਹਿਰ, ਪਿਆਰ-ਥੀਮ ਅਤੇ ਭਾਵੁਕ ਰਾਗਾਂ ਨੂʼ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ, ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਰਾਗਾਂ ਨੂ

ਰਾਗ ਅਤੇ ਯੋਗਾ ਸੂਤਰ

ਯੋਗ ਸੂਤਰ II. 7 ਵਿੱਚ, ਰਾਗ ਨੂੰ ਅਨੰਦ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਨੰਦ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲਗਾਵ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਇਸ ਲਗਾਵ ਦੀ ਜਡ਼੍ਹ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਲਗਾਵ ਦੇ ਬਣਨ ਲਈ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਜਦੋਂ ਚੇਤੰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਮਨ ਨੂੰ ਅਨੰਦ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਰਾਗ ਅਤੇ ਗਣਿਤ

ਕ੍ਰਿਸ ਫੋਰਸਟਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਗ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਗਣਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ 16 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਕੰਪਿਊਟੇਸ਼ਨਲ ਅਧਿਐਨ ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਖੇਤਰ ਹੈ।