ਰਾਜਾ ਹਰਸੁਖ ਰਾਏ
ਰਾਜਾ ਹਰਸੁਖ ਰਾਏ (19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ) ਅਗਰਵਾਲ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਮੁਖੀ, ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਕਈ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ,[1] ਸੈਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਾਹੀ ਖਜ਼ਾਨਚੀ ਸੀ।[2]
ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਆਪਣੀ ਹੁਣ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਈ ਜੈਨ ਫਾਇਨਾਂਸਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਵਸਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿਸਾਰ ਦਾ ਸਾਹ ਦੀਪਚੰਦ, ਇੱਕ ਅਗਰਵਾਲ ਜੈਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਦਰੀਬਾ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ 16 ਪੁੱਤਰਾਂ ਲਈ 16 ਹਵੇਲੀਆਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ਸਨ।[3] ਹੋਰ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਦੂਜੇ ਦੁਆਰਾ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੰਜ ਪੁੱਤਰ ਸਨ।[4]
ਹਰਸੁਖ ਰਾਏ, ਉਸਦੇ ਵੰਸ਼ਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ II ਦੁਆਰਾ ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨਚੀ ਵਜੋਂ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜਾ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਰਸੁਖ ਰਾਏ ਨੇ 1807 ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਧਰਮਪੁਰਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 8 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਲਾਗਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਸਜਾਵਟੀ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਸੀ। ਉਹ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੰਦਰ ਲਈ ਸ਼ਿਖਾਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਨਯਾ ਮੰਦਰ (ਨਵਾਂ ਮੰਦਰ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਜੈਨ ਮੰਦਰ, ਜੋ ਹੁਣ ਲਾਲ ਮੰਦਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਮੰਦਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਗਭਗ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਹਰਸੁਖ ਰਾਏ ਨੇ ਉਸਾਰੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਅਗਰਵਾਲ ਜੈਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਚੰਦੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮਾਮੂਲੀ ਦਾਨ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹਰਸੁਖ ਰਾਏ ਨੇ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤੀ (ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੀ ਬਜਾਏ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ) ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ।
ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ( ਪੰਚ-ਕਲਿਆਣਕ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ) ਦੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਪੰਡਾਲ 'ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ (ਛੱਤਰ, ਚਮਾਰ, ਭਾਂਡੇ) ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹਰਸੁਖ ਰਾਏ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।
ਸੰਵਤ 1867 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਇੱਕ ਰਥ-ਯਾਤਰਾ (ਧਾਰਮਿਕ ਜਲੂਸ) ਲਈ ਸ਼ਾਹੀ ਆਗਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਨਾਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸੁਨੇਹਰੀ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ, ਉਸਨੇ ਸਮਰਾਟ ਤੋਂ ਰੱਥ-ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਗੀ।
ਉਸਨੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜਾ ਸੁਗਨਚੰਦ ਨੇ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ
- ਪਟਪੜਗੰਜ
- ਹਸਤੀਨਾਪੁਰ
- ਕਰਨਾਲ
- ਸੋਨਪਤ
- ਹਿਸਾਰ
- ਪਾਣੀਪਤ ਅਤੇ
- ਸੰਗਾਨੇਰ
ਦਿੱਲੀ ਰਥ ਯਾਤਰਾ[ਸੋਧੋ]
ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਜੈਨੀਆਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਜਲੂਸ ਕੱਢਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ। 1810 ਵਿੱਚ, ਹਰਸੁਖ ਰਾਏ ਜੈਨ ਧਾਰਮਿਕ ਜਲੂਸ ਕੱਢਣ ਲਈ ਸਮਰਾਟ ਦੀ ਆਗਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ। ਰਥ ਯਾਤਰਾ ਨੇ ਗੈਰ-ਜੈਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕੁਝ ਗੜਬੜੀ ਹੋਈ।
1877 ਵਿੱਚ, 1857 ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਰੋਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜੈਨੀਆਂ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਸਰਾਵਗੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਨੇ ਫਿਰ "50 ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ, ਇੱਕ ਝੰਡੇ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਹਾਥੀ, ਝੰਡੇ ਵਾਲੇ ਸੱਤ ਊਠ, ਪੰਜਾਹ ਪਾਲਕੀਆਂ " ਨਾਲ ਇੱਕ ਜਲੂਸ ਕੱਢਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਮੰਗੀ।, ਤਿੰਨ ਰੱਥ. ." . ਇਸ ਦਾ ਫਿਰ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜੋ "ਦੰਗੇ, ਲੁੱਟ, ਕਤਲ" ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ[5] ਆਖਰਕਾਰ ਜੈਨ ਜਲੂਸ ਕੱਢਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ, ਪਰ ਸਿਰਫ ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ।
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼੍ਰੀ ਅਗਰਵਾਲ ਦਿਗੰਬਰ ਜੈਨ ਪੰਚਾਇਤ[ਸੋਧੋ]
ਰਾਜਾ ਸ਼ੁਗਨ ਚੰਦ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸੇਠ ਗਿਰਧਾਰੀ ਲਾਲ ਨੇ ਹਿਸਾਰ ਪਾਣੀਪਤ ਅਗਰਵਾਲ ਜੈਨ ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਪ੍ਰਾਚਿਨ (ਭਾਵ ਪੁਰਾਣਾ) ਸ਼੍ਰੀ ਅਗਰਵਾਲ ਦਿਗੰਬਰ ਜੈਨ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। [6] ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਅਗਰਵਾਲ ਜੈਨ ਸੰਸਥਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਇੱਕੋ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। [7] ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਯਾ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਾਲ ਮੰਦਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਪੰਚਾਇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਜੈਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਸਰਗਰਮ ਰਹੀ ਹੈ।[8]
ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ[ਸੋਧੋ]
- ਅਗਰਵਾਲ ਜੈਨ
- ਲਾਲ ਮੰਦਰ
- ਨਵਾਂ ਮੰਦਰ, ਰਾਜਾ ਹਰਸੁਖ ਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ Jain Jagran ke Agradut, A.P. Goyaliya, 1952
- ↑ About Prachin Digamber Jain Temple, Hastinapur "Temple history". Archived from the original on 13 May 2010. Retrieved 2008-08-05.
- ↑ Jyotiprasad Jain, Pramukh Jain Etihasik Purush aur mahilayen, Bharatiya Jnanapitha, 1975
- ↑ Bharat ke Digambar Jain Tirth, Volume 1, Balbhadra Jain, 1974
- ↑ Jyoti Hosagrahar, "Indigenous Modernities, Rutledge, 2005
- ↑ Court calls for Lal Mandir antique idol, Dec 31, 2011, http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-12-31/delhi/30576182_1_antique-idol-summons-international-market[permanent dead link]
- ↑ Progressive Jains Of India Satish Kumar Jain, Shraman Sahitya Sansthan, 1975
- ↑ Ahimsa Times, February, 2005, DIGAMBAR JAIN ORGANISATION IN DELHI BECOMES A PIONEER PATH BREAKER FOR UNITY IN JAIN SOCIETY, http://jainsamaj.org/magazines/ahimsatimesshow.php?id=85
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ[ਸੋਧੋ]
- ਹਸਤੀਨਾਪੁਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਦਿਗੰਬਰ ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ
- ਸ਼੍ਰੀ ਦਿਗੰਬਰ ਜੈਨ ਤੀਰਥ ਖੇਤਰ ਹਸਤਿਨਾਪੁਰ
- ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਾਬਾਦ ਦੀ ਪੜਚੋਲ: ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸੈਰ Archived 2013-05-23 at the Wayback Machine.
- ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ, ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸੈਰ
- ਮੈਨਸ਼ਨਜ਼ ਟੂ ਮਾਰਜਿਨ: ਮੋਡਰਨਿਟੀ ਐਂਡ ਦ ਡੋਮੇਸਟਿਕ ਲੈਂਡਸਕੇਪਸ ਆਫ ਹਿਸਟੋਰਿਕ ਦਿੱਲੀ, 1847-1910, ਜੋਤੀ ਹੋਸਾਗ੍ਰਹਿ, ਦਿ ਜਰਨਲ ਆਫ ਦਿ ਸੋਸਾਇਟੀ ਆਫ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਹਿਸਟੋਰੀਅਨਜ਼, ਵੋਲ. 60, ਨੰਬਰ 1 (ਮਾਰਚ, 2001), ਪੰਨਾ 26-45 JSTOR 991677 ਹੈ