ਹਾਮੂਨ ਝੀਲ
| ਹਾਮੂਨ-ਏ ਹੇਲਮੰਦ | |
|---|---|
 ਝੀਲ ਦੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ, ਚਾਹ ਨਿਮੇਹ ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਖੇਡਦੇ ਹੋਏ ਬੱਚੇ, 2018 | |
| ਸਥਿਤੀ | ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਇਰਾਨ, ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ |
| ਗੁਣਕ | 30°50′N 61°40′E / 30.833°N 61.667°E |
| Primary inflows | ਹੇਲਮੰਦ ਨਦੀ |
| Basin countries | ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ / ਈਰਾਨ |
ਹਾਮੂਨ ਝੀਲ ( Persian: دریاچه هامون, ਦਰਿਆਚੇਹ-ਯੇ ਹਾਮੂਨ ; Pashto ), ਜਾਂ ਹਾਮੋਨ ਓਏਸਿਸ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ-ਇਰਾਨ ਸਰਹੱਦ ' ਤੇ ਸਿਸਤਾਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਐਂਡੋਰਹੀਕ ਸੀਸਤਾਨ ਬੇਸਿਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੌਸਮੀ ਝੀਲ ਅਤੇ ਜਲਗਾਹ ਹੈ। ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ, ਇਸਨੂੰ ਹਾਮੂਨ-ਏ ਹੇਲਮੰਦ, ਹਾਮੂਨ-ਏ ਹਰਮੰਦ, ਜਾਂ ਦਰਿਆਚੇ-ਏ ਸਿਸਤਾਨ ("ਲੇਕ ਸਿਸਤਾਨ") ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1]
ਹਾਮੂਨ ਇੱਕ ਆਮ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜੋ ਖੋਖੀਆਂ ਝੀਲਾਂ (ਜਾਂ ਝੀਲਾਂ) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੌਸਮੀ, ਜੋ ਕਿ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਨੇੜਲੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਣ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਵਜੋਂ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਾਮੂਨ ਝੀਲ (ਜਾਂ ਹਾਮੂਨ ਝੀਲ) ਸ਼ਬਦ ਹਾਮੂਨ-ਏ ਹੇਲਮੰਦ [1] (ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ), ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹਾਮੂਨ-ਏ ਸਾਬਰੀ ਅਤੇ ਹਾਮੂਨ-ਏ ਪੁਜ਼ਾਕ, ਜੋ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ- ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਉੱਤੇ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਇਹ ਝੀਲ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੈ।
ਹਾਮੂਨ ਨੂੰ ਕਈ ਮੌਸਮੀ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਭਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਮੁੱਖ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ ਸਦੀਵੀ ਹੇਲਮੰਡ ਨਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਜਦੀ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਡੈਮਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਬਸੰਤ ਹੜ੍ਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਨੂੰ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦੇ ਸਨ।[2]
ਭੂਗੋਲ[ਸੋਧੋ]
ਇਹ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦਸ਼ਤ-ਏ ਮਾਰਗੋ ਮਾਰੂਥਲ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਿਸਤਾਨ ਦਲਦਲ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹੇਲਮੰਡ ਨਦੀ ਇੱਕ ਡੈਂਡਰੀਟਿਕ ਡੈਲਟਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹਾਮੂਨ-ਏ ਪੁਜ਼ਾਕ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਚੱਕਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਹਾਮੂਨ-ਏ ਸਾਬਰੀ ਵਿੱਚ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਹਾਮੂਨ-ਏ ਹੇਲਮੰਡ ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[3][4]
ਇਹ ਲਗਭਗ 4,000 km2 (1,500 sq mi) ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਉੱਪਰਲੇ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ 'ਤੇ ਸੰਘਣੀ ਰੀਡ ਬੈੱਡਾਂ ਅਤੇ ਝੀਲੀ ਦੇ ਝਾੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸੀ।[3]
ਇੱਕ ਟ੍ਰੈਪੀਜ਼ੋਇਡ-ਆਕਾਰ ਦਾ ਬੇਸਾਲਟ ਆਊਟਕ੍ਰੌਪਿੰਗ, ਜਿਸਨੂੰ ਮਾਊਂਟ ਖਾਜੇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,[5] ਇੱਕ ਟਾਪੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਹਾਮੂਨ ਝੀਲ ਅਤੇ ਹਾਮੂਨ-ਏ ਹੇਲਮੰਡ ਦਾ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਕਿਨਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਸਮਤਲ ਸਿਖਰ 2–2.5 km (1.2–1.6 mi) ਦੇ ਵਿਆਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤਲ ਤੋਂ 609 ਮੀਟਰ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦੀ ਹੈ।, ਸੀਸਤਾਨ ਫਲੈਟਲੈਂਡਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਬਾਕੀ ਬਚੀ ਕੁਦਰਤੀ ਉੱਨਤੀ ਹੈ।
ਹਾਮੂਨ ਝੀਲ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਤਿੰਨ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਖੋਖਲੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਹਾਮੂਨ-ਏ ਹੇਲਮੰਦ, ਹਾਮੂਨ-ਏ ਸਾਬਰੀ ਅਤੇ ਹਾਮੂਨ-ਏ ਪੁਜ਼ਾਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਲਸ਼ ਵਾ ਜੁਵੇਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।[6]
ਹਾਮੂਨ ਝੀਲ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਫਗਾਨ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਾਰੂਤ ਨਦੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਸਤਾਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਫਰਾਹ ਸੂਬੇ ਦੇ ਲਸ਼ ਵਾ ਜੁਵੈਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਹਾਰੂਤ ਨਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਵਗਦੀ ਹੈ। 1976 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਨਦੀਆਂ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਹਿ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਵੱਧ ਸੀ। 1999 ਅਤੇ 2001 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਝੀਲ ਸੁੱਕ ਗਈ ਅਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 2001 ਦੇ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸੋਕਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਹਾਮੂਨ ਝੀਲ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਾਟਰਸ਼ੈੱਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਹੋਰ ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਾਰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੇਠਾਂ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਨਤੀਜਾ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕੀ ਝੀਲ ਦਾ ਬਿਸਤਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਜਦੋਂ ਝੀਲ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੌਸਮੀ ਹਵਾਵਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਝੀਲ ਦੇ ਬੈੱਡ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਰੇਤ ਨੂੰ ਉਡਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਰੇਤ ਵੱਡੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਬਕਾ ਝੀਲ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੌ ਜਾਂ ਵੱਧ ਮੱਛੀ ਫੜਨ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਝੀਲ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ 'ਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਬਾਰਸ਼ 2003 ਤੱਕ ਹਾਮੋਨ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।[7]
1975 ਵਿੱਚ ਹਾਮੂਨ, ਹਾਮੂਨ-ਏ ਸਾਬਰੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟ ਨੂੰ ਮਨੋਨੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[8]
ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨ[ਸੋਧੋ]
ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ-ਏ-ਸੋਖਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹਿਰ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਹਾਮੂਨ ਝੀਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਚਮੇਨੀਡ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾਹਨ-ਏ ਘੋਲਾਮਨ ("ਗੁਲਾਮਾਂ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ") ਦੇ ਖੰਡਰ ਵੀ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ-ਏ-ਸੋਖਤਾ ਦਹਨ-ਏ-ਘੋਲਾਮਨ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 35 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।
1975 ਵਿੱਚ ਹਾਮੂਨ-ਏ ਹੈਲਮੰਦ, ਹਾਮੂਨ-ਏ ਸਾਬਰੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟ ਵਜੋਂ ਮਨੋਨੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। [8]
ਸਿੰਚਾਈ[ਸੋਧੋ]
ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਲੋਕ ਹਾਮੋਨ ਓਏਸਿਸ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਜਲ ਗਾਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਣ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਾਮੋਨ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਜੋ ਮਾਰੂਥਲ ਦੇ ਗਿੱਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਣੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੀਵੇਂ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨੈਵੀਗੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਲੰਬੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ ਮਾਰੂਥਲ ਦੀ ਗਰਮੀ ਦਾ ਸਾਮ੍ਹਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਕੁਐਟ, ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਘਰ ਬਣਾਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ, ਸਿਸਤਾਨ ਬੇਸਿਨ ਵਿੱਚ 4,000 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਿੰਚਾਈ ਵਧਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਗਿੱਲੀ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਘੱਟ ਗਈ, ਪਰ ਫਿਰ ਆਬਾਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਜਲ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਤਕਨੀਕਾਂ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਿੰਚਾਈ ਸਕੀਮਾਂ ਸਾਰੇ ਬੇਸਿਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੱਪ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਹੋਰ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਅਫਗਾਨ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੱਡੇ ਡੈਮ (ਅਰਗੰਡਾਬ ਡੈਮ, ਕਾਜਾਕੀ ਡੈਮ ) ਬਣਾਏ ਜੋ ਦਰਿਆ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।[3]
ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ[ਸੋਧੋ]
ਨੋਟਸ[ਸੋਧੋ]
- ↑ 1.0 1.1 "GeoNames.org". www.geonames.org. Retrieved 11 April 2018.
- ↑ Editorial Staff (2020-04-01). "Lake Hamun Biosphere Reserve & Life in It". Destination Iran Tours (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2020-07-25.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Weier 2002
- ↑ Partov 1998
- ↑ Mount Khajeh is named after an Islamic pilgrimage site on the hill: the tomb and shrine of Khwaja Ali Mahdi, descendant of Alī ibn Abī Ṭālib
- ↑ Editorial Staff (2020-04-01). "Lake Hamun Biosphere Reserve & Life in It". Destination Iran Tours (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2020-07-29.
- ↑ UNEP 2006
- ↑ 8.0 8.1 "Ramsar sites database". wetlands.org. Archived from the original on 23 February 2012. Retrieved 11 April 2018.
- ↑ "- Center for Afghanistan Studies - University of Nebraska Omaha". www.unomaha.edu. Retrieved 11 April 2018.
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- Kobori, Iwao; Glantz, Michael H., eds. (1998), "Chapter 9 - Iranian perspectives on the Caspian Sea and Central Asia: #The issue of Lake Hamun and the Hirmand River", Central Eurasian water crisis: Caspian, Aral, and Dead Seas: Part III: The Caspian Sea, United Nations University Press, ISBN 92-808-0925-3, archived from the original on 2010-05-28, retrieved 2010-08-31
- Partov, Hassan (1998), Lake Hamoun, United Nations Environment Programme (UNEP): DEWA/GRID Europe, archived from the original on 2018-10-21, retrieved 2010-09-24
- Weier, John (2002-12-03), From Wetland to Wasteland; Destructuion of the Hamoun Oasis, NASA Earth Observatory, retrieved 2010-09-24
- UNEP (May 2006), History of Environmental Change in the Sistan Basin - Based on Satellite Image Analysis: 1976–2005 (PDF), Geneva: United Nations Environment Programme (UNEP) Post-Conflict Branch, archived from the original (PDF) on 2007-08-07, retrieved 2007-07-20
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ[ਸੋਧੋ]
Lake Hāmūn ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੀਡੀਆ ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਕਾਮਨਜ਼ ਉੱਤੇ ਹੈ
