ਕੀਬੁਲ ਲਾਮਜਾਓ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦ ਗਿਆਨਕੋਸ਼ ਤੋਂ

ਕੀਬੁਲ ਲਾਮਜਾਓ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਨੀਪੁਰ ਰਾਜ ਦੇ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਹੈ। ਇਹ 40 km2 (15.4 sq mi) ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਫਲੋਟਿੰਗ ਪਾਰਕ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਉੱਤਰ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਲੋਕਤਕ ਝੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹੈ।

ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਫਲੋਟਿੰਗ ਕੰਪੋਜ਼ਡ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫੁਮਦੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ 1966 ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਰਹੇ ਏਲਡਜ਼ ਹਿਰਨ ( ਸਰਵਸ ਏਲਡੀ ਏਲਡੀ ) ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇੱਕ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਅਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 1977 ਵਿੱਚ, ਇਸਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਵਜੋਂ ਗਜ਼ਟਿਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[1][2]

ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]

ਇਸਨੂੰ 1839 ਵਿੱਚ ਮਨੀਪੁਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1844 ਵਿੱਚ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਪਰਸੀ ਏਲਡ – ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਫਸਰ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸਰਵਸ ਏਲਡੀ ਏਲਡੀ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, 1951 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਮੁੜ-ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ EP ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਬੁਲ ਲਾਮਜਾਓ ਪਾਰਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪਾਰਕ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਹਿਰਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਹੁਣ ਏਲਡਜ਼ ਡੀਅਰ ਦੀ ਉਪ-ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਭੂਰੇ-ਪਿੱਛੇ ਹਿਰਨ ( ਸਰਵਸ ਏਲਡੀ ਏਲਡੀ ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੀਤੇਈ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੰਗਾਈ ਇਸ ਨੂੰ ਬਰਮਾ ਅਤੇ ਥਾਈਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਰ ਦੋ ਉਪ-ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਵਸ ਏਲਦੀ ਥਾਮਿਨ ਅਤੇ ਸਰਵਸ ਏਲਦੀ ਸਿਏਮੇਂਸਿਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਬੋਡੀਆ, ਚੀਨ, ਲਾਓਸ, ਥਾਈਲੈਂਡ, ਵੀਅਤਨਾਮ ਅਤੇ ਹੈਨਾਨ ਟਾਪੂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮਨੀਪੁਰ ਰਾਜ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮਨੀਪੁਰ ਦਾ ਰਾਜ ਜਾਨਵਰ ਹੈ। 1975 ਵਿੱਚ 14 ਹਿਰਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਝੁੰਡ ਤੋਂ, 1995 ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਆਬਾਦੀ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 155 ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਰਚ 2016 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਾਜ਼ਾ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਜਨਗਣਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਕੇ 260 ਹੋ ਗਈ।[3]

ਭੂਗੋਲ[ਸੋਧੋ]

ਪਾਰਕ ਲੋਕਤਕ ਝੀਲ ਦੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਪਾਸੇ 'ਤੇ, ਜੈਵਿਕ ਕੂੜੇ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਇਓਮਾਸ ਦੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਤੈਰਦੇ ਪੁੰਜ ਨਾਲ ਇੱਕ ਦਲਦਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਫੋਮਡਿਸ ਨਾਮਕ ਠੋਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਘਣਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।ਪਾਰਕ ਦੇ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰ ਦਾ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਚੌਥਾਈ ਹਿੱਸਾ ਫੂਮਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਦਾ ਹੈ।[4] ਪਾਰਕ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਜਲਮਾਰਗ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਬੋਟ ਪਹਾੜੀ ਤੱਕ, ਲੋਕਤਕ ਝੀਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਲ ਭਰ ਪਹੁੰਚ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਾਰਕ ਦਾ ਰਾਖਵਾਂ ਖੇਤਰ ਜੋ ਕਿ ਮਾਰਚ 1997 ਵਿੱਚ 4,000 ਹੈਕਟੇਅਰ (9,884.2 ) ਸੀ, ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ, ਅਪ੍ਰੈਲ 1998 ਵਿੱਚ ਘਟਾ ਕੇ 2,160 ਹੈਕਟੇਅਰ (5,337.5 ਪੌਲ) ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਦਲਦਲ ਤਿੰਨ ਪਹਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਘੇਰਦੀ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ, ਪਾਬੋਟ, ਟੋਯਾ ਅਤੇ ਚਿੰਗਜਾਓ ਜੋ ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੌਰਾਨ ਵੱਡੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਪਨਾਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਾਰਕ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ "ਦਲਦਲੀ ਹੋਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀ, ਝੀਲ ਹੋਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ" ਹੈ।[5]

ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ[ਸੋਧੋ]

ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਾਰਕ ਦੇ ਘੇਰੇ ਦਾ ਖੇਤਰ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਲਕੀਅਤ ਹੈ, ਪਾਰਕ ਖੁਦ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਲਕੀ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਮਾਲਕੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਥੈਂਗ, ਬ੍ਰੇਲ ਅਤੇ ਮਾਰਿਲ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ।[6]

ਹਾਈਡ੍ਰੋਲੋਜੀਕਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ[ਸੋਧੋ]

1,183 mm (46.6 in) ਦੀ ਔਸਤ ਸਾਲਾਨਾ ਵਰਖਾ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਗਰਮ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਦਬਦਬੇ ਦੁਆਰਾ ਖੇਤਰ ਦੀ ਹਾਈਡਰੋ ਮੌਸਮ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਇਸ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਜੁਲਾਈ ਅਤੇ ਅਗਸਤ ਸਭ ਤੋਂ ਨਮੀ ਵਾਲੇ ਮਹੀਨੇ ਅਤੇ ਫਰਵਰੀ ਅਤੇ ਮਾਰਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੱਕੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂ[ਸੋਧੋ]

ਭੂਰੇ-ਪਿੱਛੇ ਵਾਲਾ ਹਿਰਨ ਜਾਂ ਸੰਗਾਈ ਜਾਂ ਨੱਚਣ ਵਾਲਾ ਹਿਰਨ ( ਸਰਵਸ ਐਲਡੀ ਐਲਡੀ )

ਪਾਰਕ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਮੀ ਵਾਲੇ ਅਰਧ-ਸਦਾਬਹਾਰ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਲ, ਜਲਗਾਹ ਅਤੇ ਟੇਰੇਸਟ੍ਰੀਅਲ ਈਕੋਸਿਸਟਮ ਦਾ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ।[7] ਪਾਰਕ ਦੀ ਘਾਹ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਜ਼ੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[8]

ਜਲ-ਫੁੱਲ[ਸੋਧੋ]

ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜਲ-ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ੀਜ਼ਾਨੀਆ ਲੈਟੀਫੋਲੀਆ (ਜੰਗਲੀ ਚਾਵਲ, ਇਸ਼ਿੰਗ ਕੰਬੋਂਗ ), ਟ੍ਰਿਪੀਡੀਅਮ ਬੇਂਗਲੈਂਸ, ਈਰਾਨਥਸ ਪ੍ਰੋਸੇਰਸ ( ਸਿੰਗਨਾਂਗ ), ਡਾਇਓਸਕੋਰੀਆ ਬਲਬੀਫੇਰਾ ( ਫੁਮਹਾ ), ਸਿਨੋਡੋਨ ਡੈਕਟਾਈਲੋਨ ( ਟਿੰਥੌ ), ਅਲਪੀਨੀਆ ਗੈਲਾਂਗਸਿਪਹੋਰਗਸ ( ਏਲਪੀਨੀਆ ਗੈਲਾਂਗਸਿਪਹੋਰ ), ਹੈਡੀਚਿਅਮ ਕੋਰੋਨਰੀਅਮ ( ਲੋਕਲੇਈ ), ਨੇਲੰਬੋ ਨਿਊਸੀਫੇਰਾ ( ਥੰਬਲ ) ਅਤੇ ਫਰੈਗਮਿਟਸ ਕਾਰਕਾ ( ਟੂ ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[9][10]

ਜੀਵ[ਸੋਧੋ]

ਇੱਕ ਨੀਲੀ-ਕਰੈਸਟਡ ਕਿਰਲੀ ( ਕੈਲੋਟਸ ਮਾਈਸਟੇਸੀਅਸ )
ਲਾਈਟ ਪੜਾਅ ਏਸ਼ੀਅਨ ਰੌਕ ਪਾਇਥਨ ( ਪਾਈਥਨ ਮੋਲੂਰਸ ਮੋਲੂਰਸ ) ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਦੇ ਹੇਠਾਂ

ਪਾਰਕ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਿਸਮ ਸਰਵਸ ਏਲਡੀ ਏਲਡੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ:-[11][12][13]

  • ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜਾਨਵਰ ਹਨ ਹੌਗ ਹਿਰਨ ( ਸੀ. ਪੋਰਸੀਨਸ ), ਜੰਗਲੀ ਸੂਰ ( ਸੁਸ ਸਕ੍ਰੋਫਾ ), ਵੱਡੇ ਭਾਰਤੀ ਸਿਵੇਟ ( ਵਿਵੇਰਾ ਸਿਵੇਟਾ ), ਆਮ ਓਟਰ ( ਲੂਟਰਾ ਲੂਟਰਾ ), ਲੂੰਬੜੀ, ਜੰਗਲ ਬਿੱਲੀ ( ਫੇਲਿਸ ਚੌਸ ), ਏਸ਼ੀਅਨ ਗੋਲਡਨ ਬਿੱਲੀ, ਬੇ ਬਾਂਸ ਚੂਹਾ, ਕਸਤੂਰੀ ਕੂੜ, ਕਾਮਨ ਸ਼ਰੂ, ਫਲਾਇੰਗ ਫੌਕਸ ਅਤੇ ਸਾਂਬਰ ( ਸਰਵਸ ਯੂਨੀਕਲਰ )।
  • ਮੱਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚੰਨਾ ਸਟ੍ਰਾਇਟਾ, ਚੰਨਾ ਪੰਕਟੈਟਸ, ਕਾਮਨ ਕਾਰਪ, ਵਾਲਾਗੋ ਅਟੂ ਅਤੇ ਪੂਲ ਬਾਰਬ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
  • ਉਭੀਵੀਆਂ ਅਤੇ ਸੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਲ ਬੈਕ ਕੱਛੂ, ਵਾਈਪਰ, ਕ੍ਰੇਟ, ਕੋਬਰਾ, ਵਾਟਰ ਕੋਬਰਾ, ਬੈਂਡਡ ਕ੍ਰੇਟ, ਏਸ਼ੀਅਨ ਰੈਟ ਸੱਪ ( ਬਿਊਟੀ ਰੈਟ ਸੱਪ ), ਪਾਇਥਨ, ਰਸਲਜ਼ ਵਾਈਪਰ ( ਡਬੋਆ ), ਚੈਕਰਡ ਗਾਰਟਰ ਸੱਪ ( ਦਾਬੋਆ ), ਚੈਕਰਡ ਗਾਰਟਰ ਸੱਪ ( ਕੌਮਨ ਲਿਪਰਜ਼ ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਪਾਈਥਨ ਮੋਲੂਰਸ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਫਿਲਮਾਂ[ਸੋਧੋ]

  • ਸੰਗਾਈ ਦੀ ਵਾਪਸੀ (ਮਨੀਪੁਰੀ: Sangai Hallakpa ) ਜੰਗਲਾਤ ਵਿਭਾਗ ਮਨੀਪੁਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਕੀਬੁਲ ਲਾਮਜਾਓ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਅਤੇ ਸੰਗਾਈ [14] ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮ ਹੈ। ਇਹ ਫਿਲਮ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਮਨੀਪੁਰੀ ਦੋਵਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]

  1. ↑ "Keibul Lamjao National Park Forest Department, Government of Manipur". Archived from the original on 15 October 2008. Retrieved 2009-01-09.
  2. ↑ Wemmer, Christen M.; Moore, Donald; Blouch, Raleigh (1998). Deer : status survey and conservation action plan. IUCN. p. 69. ISBN 2-8317-0454-5. Retrieved 2009-03-29.[permanent dead link]
  3. ↑ "Keibul Lamjao National Park". The Hindu. Chennai, India. 2005-11-05. Archived from the original on 2006-05-26. Retrieved 2009-03-29.
  4. ↑ Sinsit Singh (2003-12-10). "Brow antlered deer (Cervus eldi eldi) in Keibul Lamjao National Park" (PDF). Khao Kheow Open Zoo, Chonburi, Thailand. pp. 19–23. Archived from the original (PDF) on 7 June 2011. Retrieved 2009-03-29.
  5. ↑ "Inventory of wetlands, Keibul Lamjao National Park" (PDF). Govt. of India. pp. 314–318. Retrieved 2009-03-26. {{cite web}}: |archive-date= requires |archive-url= (help); External link in |archive url= (help); Unknown parameter |archive url= ignored (|archive-url= suggested) (help)
  6. ↑ "Inventory of wetlands, Keibul Lamjao National Park" (PDF). Govt. of India. pp. 314–318. Archived from the original (PDF) on 2016-03-03. Retrieved 2009-03-26. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help) (PDF). Govt. of India. pp. 314–318. Archived from the original (PDF) on 3 March 2016. Retrieved 26 March 2009.
  7. ↑ "Keibul Lamjao National Park Forest Department, Government of Manipur". Archived from the original on 15 October 2008. Retrieved 2009-01-09."Keibul Lamjao National Park Forest Department, Government of Manipur". Archived from the original on 15 October 2008. Retrieved 9 January 2009.
  8. ↑ S.Serrao; J.C.Daniel (1991). Conservation in Developing Countries. Bombay Natural History Society. p. 412. ISBN 978-0-19-562652-0. Retrieved 2009-03-26.
  9. ↑ "Keibul Lamjao National Park Forest Department, Government of Manipur". Archived from the original on 15 October 2008. Retrieved 2009-01-09."Keibul Lamjao National Park Forest Department, Government of Manipur". Archived from the original on 15 October 2008. Retrieved 9 January 2009.
  10. ↑ Sinsit Singh (2003-12-10). "Brow antlered deer (Cervus eldi eldi) in Keibul Lamjao National Park" (PDF). Khao Kheow Open Zoo, Chonburi, Thailand. pp. 19–23. Archived from the original (PDF) on 7 June 2011. Retrieved 2009-03-29.Sinsit Singh (10 December 2003). "Brow antlered deer (Cervus eldi eldi) in Keibul Lamjao National Park" (PDF). Khao Kheow Open Zoo, Chonburi, Thailand. pp. 19–23. Archived from the original (PDF) on 7 June 2011. Retrieved 29 March 2009.
  11. ↑ "Keibul Lamjao National Park Forest Department, Government of Manipur". Archived from the original on 15 October 2008. Retrieved 2009-01-09."Keibul Lamjao National Park Forest Department, Government of Manipur". Archived from the original on 15 October 2008. Retrieved 9 January 2009.
  12. ↑ Sinsit Singh (2003-12-10). "Brow antlered deer (Cervus eldi eldi) in Keibul Lamjao National Park" (PDF). Khao Kheow Open Zoo, Chonburi, Thailand. pp. 19–23. Archived from the original (PDF) on 7 June 2011. Retrieved 2009-03-29.Sinsit Singh (10 December 2003). "Brow antlered deer (Cervus eldi eldi) in Keibul Lamjao National Park" (PDF). Khao Kheow Open Zoo, Chonburi, Thailand. pp. 19–23. Archived from the original (PDF) on 7 June 2011. Retrieved 29 March 2009.
  13. ↑ "Inventory of wetlands, Keibul Lamjao National Park" (PDF). Govt. of India. pp. 314–318. Archived from the original (PDF) on 2016-03-03. Retrieved 2009-03-26. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help) (PDF). Govt. of India. pp. 314–318. Archived from the original (PDF) on 3 March 2016. Retrieved 26 March 2009.
  14. ↑ "The Return of Sangai George Thengummoottil | Documentary Film Editor". Archived from the original on 22 January 2018.
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਕੀਬੁਲ_ਲਾਮਜਾਓ_ਰਾਸ਼ਟਰੀ_ਪਾਰਕ&oldid=630183" ਤੋਂ ਲਿਆ