ਖੂਹ

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦ ਗਿਆਨਕੋਸ਼ ਤੋਂ
ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਫਰਯਾਬ ਸੂਬੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਖੂਹ।

ਖੂਹ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਖੁਦਾਈ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਢੰਚ ਹੈ ਜੋ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਜੋ ਕਿ ਬਿਜਲੀ ਜਾਂ ਇੰਜਣ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਇਸਦਾ ਮਸ਼ੀਨੀ ਬਦਲ ਹੈ, ਦੇ ਆਓਣ ਨਾਲ ਇਹ ਲਗਭਗ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।[1]

ਪਾਣੀ ਦੇ ਖੂਹ ਲਈ ਚਮੜੇ ਦੀ ਬਾਲਟੀ

ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢਣ ਲਈ ਡੂੰਘੇ ਪੱਟੇ ਟੋਏ ਨੂੰ ਖੂਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਖੂਹ ਵਿਚੋਂ ਚਰਸ/ਕੋਹ ਨਾਲ ਤੇ ਫੇਰ ਹਲਟ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਕੱਢ ਕੇ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਵੇਰ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੂਹਾਂ ਤੋਂ ਭਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਖੂਹ ਦਾ ਪਾੜ ਪੱਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਡਿਤ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਤੀ ਸੁੱਤੀ ਹੈ ਜਾਂ ਜਾਗਦੀ। ਪੰਡਤ ਤੋਂ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਪੁੱਛ ਕੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਕੇ, ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆ ਕੇ ਗੁੜ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਖੂਹ ਲਾਉਣ ਲਈ ਕਹੀਆਂ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਆਉਣ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਟੋਆ ਪੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਏਸ ਟੋਏ ਹੇਠਾਂ ਜਿੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਖੂਹ ਦਾ ਮਹਿਲ ਉਸਾਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹੇ ਸਾਈਜ਼ ਦਾ ਗੋਲ ਅਕਾਰ ਦਾ ਲੱਕੜ ਦਾ ਚੱਕ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਲੱਕੜ ਦੇ ਚੱਕ ਦੀ ਥਾਂ, ਸੀਮਿੰਟ ਤੇ ਲੋਹੇ ਨਾਲ ਚੁੱਕ ਬਣਾ ਕੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। ਚੱਕ ਨੂੰ ਸੰਧੂਰ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਖੰਮਣੀ ਬੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।[2]

ਚੱਕ ਉੱਪਰ ਇੱਟਾਂ ਤੇ ਚੂਨੇ/ਸੀਮਿੰਟ ਨਾਲ ਖੂਹ ਦੇ ਮਹਿਲ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮਹਿਲ ਉਪਰ, ਵਿਚਕਾਰ ਕਰਕੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਜਿਥੋਂ ਦੀ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਖੂਹ ਵਿਚ ਕਹਾ/ਝਾਮ ਲਮਕਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਆਰਜ਼ੀ ਛੱਤ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਆਰਜੀ ਛੱਤ ਉੱਪਰ ਲੱਕੜਾਂ ਗੱਡ ਕੇ/ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਭੌਣੀ ਫਿੱਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਭੌਣੀ ਉਪਰ ਦੀ ਕਹੇ ਨੂੰ ਰੱਸੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਖੂਹ ਦੀ ਆਰਜ਼ੀ ਛੱਤ ਵਿਚ ਛੱਡੀ ਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਖੂਹ ਵਿਚ ਲਮਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰੱਸੇ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਸਿਰਾ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ ਦੇ ਗਲ ਪਾਈ ਪੰਜਾਲੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਖੂਹ ਲਾਹੁਣ ਵਾਲਾ ਮਿਸਤਰੀ ਖੂਹ ਵਿਚ ਵੜ੍ਹ ਕੇ ਕਹੇ ਨੂੰ ਫੜ ਖੂਹ ਦੇ ਮਹਿਲ ਹੇਠੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢ ਕੇ ਕਹੇ ਨੂੰ ਭਰਦਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਕਹੇ ਨੂੰ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ ਨਾਲ ਮਹਿਲ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਹੇ ਵਿਚ ਆਈ ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਆਰਜ਼ੀ ਛੱਤ ਉੱਪਰ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਸਤਰੀ ਕਹੇ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢ ਕੇ ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਲਾਹ ਕੇ ਉਸ ਡੂੰਘਾਈ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਥੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਪਾਣੀ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਪਾਂਡੂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਤਹਿ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਖੂਹ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਪਾਣੀ ਭਰਦਾ ਰਹੇ, ਇਸ ਲਈ ਮਹਿਲ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਲੋਹੇ ਦੀ 6/7 ਕੁ ਇੰਚ ਦੀ ਪਾਈਪ ਨੂੰ ਨਲਕਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੇਠਲੇ ਪੱਤਣ ਦੇ ਪਾਣੀ ਤੱਕ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਪਾਈਪ ਨੂੰ ਬੂਜਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਬੂਜਲੀ ਕਾਰਨ ਹੀ ਲਗਾਤਾਰ ਖੂਹ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਭਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੇਠਾਂ ਲਾਹੁਣ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਮਹਿਲ ਉਪਰ ਪਾਈ ਆਰਜ਼ੀ ਛੱਤ ਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮਹਿਲ ਦੇ ਬੈੜ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਵਾਧਰਾ ਲੈਂਟਰ ਪਾ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਧਰੇ ਨੂੰ ਦਾਬ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਫੇਰ ਖੂਹ ਦੀ ਮੌਣ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੂਹ ਉਸਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਖੂਹ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਖਵਾਜ਼ਾ ਖਿਜਰ ਦੀ ਮਿਹਰ ਲਈ ਮਿੱਠੇ ਚੌਲ ਮਿੱਠਾ ਦਲੀਆ/ਕੜਾਹ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਖੂਹ ਲਾਹੁਣ ਦਾ ਕੰਮ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਝਿਊਰ ਕਰਦੇ ਸਨ।[3]

ਮਾਰਕੋਵਾ, ਪੋਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਖੂਹ, ਵੱਡਾ ਸ਼ੈਡੂਫ (ਖੂਹ ਝਾੜੂ), ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾ ਕੋਠੇ

ਖੂਹ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਖੂਹ ਦੇ ਤਲ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਪਹਿਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਧਾਰਨਾ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਇਸਤਰੀ ਖੂਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਾਣੀ ਪੀਵੇ ਗੀ, ਉਸ ਦੇ ਲੜਕਾ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਿਹੜੀ ਇਸਤਰੀ ਬਾਂਝ ਹੋਵੇ, ਜੇਕਰ ਉਹ ਸੱਤਾਂ ਖੂਹਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਚੌਰਸਤੇ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।[4]

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੁਣ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਖੂਹ ਮਿਲੇ ?

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ[ਸੋਧੋ]

http://punjabitribuneonline.com/2015/10/%E0%A8%B8%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%95%E0%A9%87-%E0%A8%96%E0%A9%82%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%97%E0%A9%8B%E0%A8%9A%E0%A8%BE/

ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]

  1. http://ehmerapunjab.tumblr.com/post/63633842898/%E0%A8%B2-%E0%A8%AA-%E0%A8%B9-%E0%A8%9A-%E0%A8%95-%E0%A8%85%E0%A8%AE-%E0%A8%B0-%E0%A8%B5-%E0%A8%B0-%E0%A8%B8%E0%A8%A4-%E0%A8%96-%E0%A8%B9
  2. ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਕੋਸ਼. ਇਹ ਪਲਾਟ ਨੰਬਰ 301, ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਏਰੀਆ ਮੋਹਾਲੀ, ਮੋਹਾਲੀ-160062 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।: ਯੂਨੀਸਟਾਰ. january 1 2013. ISBN 9382246991. {{cite book}}: Check date values in: |year= (help)CS1 maint: location (link)
  3. ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਕੋਸ਼. ਇਹ ਪਲਾਟ ਨੰਬਰ 301, ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਏਰੀਆ ਮੋਹਾਲੀ, ਮੋਹਾਲੀ-160062 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।: ਯੂਨੀਸਟਾਰ. january 1 2013. ISBN 9382246991. {{cite book}}: Check date values in: |year= (help)CS1 maint: location (link)
  4. ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਕੋਸ਼. ਇਹ ਪਲਾਟ ਨੰਬਰ 301, ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਏਰੀਆ ਮੋਹਾਲੀ, ਮੋਹਾਲੀ-160062 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।: ਯੂਨੀਸਟਾਰ. january 1 2013. ISBN 9382246991. {{cite book}}: Check date values in: |year= (help)CS1 maint: location (link)