ਕਾਲੀਦਾਸ

ਕਾਲੀਦਾਸ
ਕਾਲੀਦਾਸ 'ਮੇਘਦੂਤ' ਲਿਖਦਾ ਹੋਇਆ
ਜਨਮ	ਅੰਦਾਜ਼ਨ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ
ਮੌਤ	ਅੰਦਾਜ਼ਨ ਪੰਜਵੀ ਸਦੀ ਗੁਪਤ ਵੰਸ, ਸੰਭਵ ਹੈ: ਉਜੈਨ ਜਾਂ ਸਰੀ ਲੰਕਾ
ਕਿੱਤਾ	ਕਵੀ ਅਤੇ ਨਾਟਕਕਾਰ
ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ	ਭਾਰਤੀ
ਸ਼ੈਲੀ	ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਡਰਾਮਾ, ਕਲਾਸੀਕਲ ਸਾਹਿਤ
ਵਿਸ਼ਾ	ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਕਾਵਿ, ਹਿੰਦੂ-ਮੱਤ ਦੇ ਪੁਰਾਣ
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੰਮ	Abhijñānaśākuntalam, Raghuvaṃśa, Meghadūta, Vikramōrvaśīyam, Kumārasambhava
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਵਿਦੋਤਮਾ ਨਾਮ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ

ਕਾਲੀਦਾਸ (ਦੇਵਨਾਗਰੀ: कालिदास) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਅਤੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਸਨ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਨਾਮ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ, ਕਾਲੀ ਦਾ ਸੇਵਕ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਭਗਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਕੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਆਪਣੀ ਅਲੰਕਾਰ ਯੁਕਤ ਸੁੰਦਰ ਸਰਲ ਅਤੇ ਮਧੁਰ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੁੱਤਾਂ ਦੇ ਵਰਣਨ ਅਦੁੱਤੀ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈਆਂ ਬੇਮਿਸਾਲ। ਸੰਗੀਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੈ ਅਤੇ ਰਸ ਦਾ ਸਿਰਜਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਰੀਸ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸੁਹਜ ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲਾਂ ਦਾ ਸਮੁਚਿਤ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਅਮਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਵਾਲਮੀਕ ਅਤੇ ਵਿਆਸ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਜੀਵਨਕਾਲ

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਜੀਵਨਕਾਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਵਾਦ ਹੈ। ਅਸ਼ੋਕ ਅਤੇ ਅਗਨੀਮਿਤਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਦਸਤਾਵੇਜਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਜੀਵਨਕਾਲ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਦੂਸਰਾ ਸ਼ੁੰਗ ਸ਼ਾਸਕ ਅਗਨੀਮਿਤਰ ਨੂੰ ਨਾਇਕ ਬਣਾਕੇ ਮਾਲਵਿਕਾਗਨਿਮਿਤਰਮ ਡਰਾਮਾ ਲਿਖਿਆ। ਅਗਨੀਮਿਤਰ ਨੇ ੧੭੦ ਈਸਾਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਜੀਵਨਕਾਲ ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਰਮਾਦਿਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਦੇ ਨੌਂ ਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਸ਼ਾਸਕ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਕੁਮਾਰਗੁਪਤ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੂਸਰਾ ਨੇ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਲਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਨੂੰ ਸਵਰਨ ਯੁੱਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਉਲੇਖਣੀ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਸ਼ੁੰਗ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸੱਚਾਈ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਰੂਰਵਾ ਅਤੇ ਉਰਵਸ਼ੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਆਪਣੇ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਨਾਮ ਵਿਕਰਮੋਰਵਸ਼ੀਯਮ ਰੱਖਿਆ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਗੁਪਤ ਸ਼ਾਸਕ ਦਾ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਨਾਮ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਾਸਕ ਹੋਏ ਹਨ, ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਸ਼ੁੰਗ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ੧੦੦ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਸੀ। ਦੂਜੇ, ਪੰਜਵੀਂ ਸਦੀ ਈ ਪੂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਲੇਖਣੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।

ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਉੱਜੈਨ ਦੇ ਉਸ ਰਾਜਾ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਈਸਾ ਤੋਂ 57 ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਵਿਕਰਮ ਸੰਮਤ ਚਲਾਇਆ। ਵਿਕਰਮੋਰਵਸ਼ੀ ਦੇ ਨਾਇਕ ਪੁਰੁਰਵਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਵਿਕਰਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਤੋਂ ਇਸ ਦਲੀਲ਼ ਨੂੰ ਬਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਉੱਜੈਨੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਦੇ ਰਾਜਦਰਬਾਰੀ ਕਵੀ ਸਨ।

ਅਗਨੀਮਿਤਰ, ਜੋ ਮਾਲਵਿਕਾਗਨਿਮਿਤਰ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਨਾਇਕ ਹੈ, ਕੋਈ ਸੁਵਿੱਖਤਾ ਰਾਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਲ ਈਸਾ ਤੋਂ ਦੋ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਪੂਰਵ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਦਿਸ਼ਾ ਉਸਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਕਥਾ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਗਨੀਮਿਤਰ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ।

ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਉਤਕਰਸ਼ ਅਗਨੀਮਿਤਰ ਦੇ ਬਾਅਦ (150 ਈ ਪੂ) ਅਤੇ 634 ਈ ਪੂ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਐਹੋਲ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇਸ ਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਮਾਂਡਾ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਜਾਂ 473 ਈ ਪੂ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਚਰਚਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਲ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।

ਅਸ਼ਵਘੋਸ਼ ਦੇ ਬੁੱਧਚਰਿਤ ਅਤੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਅਸ਼ਵਘੋਸ਼ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਕਰਜਦਾਰ ਹਨ ਤਾਂ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਕਾਲ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਸ਼ਵਘੋਸ਼ ਦੇ ਕਰਜਦਾਰ ਹਨ ਤਾਂ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਕਾਲ ਈਸਾ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਸਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਠਹਿਰੇਗਾ।

ਅਜਿਹੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ’ ਦੀ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਉਹ 345 ਈ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 414 ਈ ਤੱਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ। ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਵੀ ਤਾਰੀਖ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰੀਏ, ਇਹ ਸਾਡਾ ਮਹਿਜ਼ ਅਨੁਮਾਨ ਮਾਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ।

ਜੀਵਨ

ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਸ਼ਕਲੋ ਸੂਰਤ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਨੌਂ ਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਨ। ਲੇਕਿਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਣਪੜ੍ਹ ਅਤੇ ਮੂਰਖ ਸਨ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵਿਦਯੋੱਤਮਾ ਨਾਮ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦਯੋੱਤਮਾ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਕੋਈ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰਾਰਥ ਵਿੱਚ ਹਰਾ ਦੇਵੇਗਾ, ਉਹ ਉਸੇ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰੇਗੀ। ਜਦੋਂ ਵਿਦਯੋੱਤਮਾ ਨੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਰਥ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਅਪਮਾਨ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਸ਼ਾਸਤਰਾਰਥ ਕਰਾਇਆ। ਵਿਦਯੋੱਤਮਾ ਚੁੱਪ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਗੂੜ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਦੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ ਨਾਲ ਚੁੱਪ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਵਿਦਯੋੱਤਮਾ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਗੂੜ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਗੂੜ ਜਵਾਬ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਵਿਦਯੋੱਤਮਾ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੱਥ ਵਖਾਇਆ ਤਾਂ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੂੰ ਲਗਾ ਕਿ ਇਹ ਥੱਪੜ ਮਾਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਘਸੁੰਨ ਵਖਾਇਆ ਤਾਂ ਵਿਦਯੋੱਤਮਾ ਨੂੰ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜੋਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਭਲੇ ਹੀ ਵੱਖ ਹੋਣ, ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਮਨ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਹਨ। ਵਿਦਯੋੱਤਮਾ ਅਤੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਤੱਦ ਵਿਦਯੋੱਤਮਾ ਨੂੰ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਾ ਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਣਪੜ੍ਹ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੂੰ ਧਿਰਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕਰ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸੱਚੇ ਪੰਡਤ ਬਣੇ ਬਿਨਾਂ ਘਰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਣਾ। ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਸੱਚੇ ਮਨ ਨਾਲ ਕਾਲੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ ਉਹ ਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਧਨਵਾਨ ਬਣ ਗਏ । ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਉਹ ਘਰ ਪਰਤੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਰਵਾਜਾ 'ਖੜਕਾ ਕੇ ਕਿਹਾ - ਕਪਾਟੰ ਉਦਘਾਟਿਅ ਸੁੰਦਰੀ (ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲੋ, ਸੁੰਦਰੀ)। ਵਿਦਯੋੱਤਮਾ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਕੇ ਕਿਹਾ - - ਅਸਤੀ ਕਸ਼ਚਿਦ ਵਾਗਵਿਸ਼ੇਸ਼: (ਕੋਈ ਵਿਦਵਾਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ)। ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਵਿਦਯੋੱਤਮਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਥ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ਗੁਰੂ ਮੰਨਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਇਸ ਵਾਕ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਵ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਮਾਰਸੰਭਵੰ ਦਾ ਅਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ - ਅਸਤਿਉੱਤਰਸਿਆੰ ਦਿਸ਼ਿ… ਨਾਲ, ਮੇਘਦੂਤਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ - ਕਸ਼ਚਿਤਕਾਂਤਾ… , ਅਤੇ ਰਘੁਵੰਸ਼ੰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ - ਵਾਗਾਰਥਵਿਵ… ਨਾਲ ।

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਜਨਮਸਥਾਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਵਾਦ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉੱਜੈਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਜੈਨ ਦਾ ਨਿਵਾਸੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਜਨਮ ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਰੁਦਰਪ੍ਰਯਾਗ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਵਿਲਠਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਇੱਥੇ ਆਪਣੀ ਅਰੰਭਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਘਦੂਤ, ਕੁਮਾਰਸੰਭਵ ਅਤੇ ਰਘੂਵੰਸ਼ ਵਰਗੇ ਮਹਾਂਕਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕਵਿਲਠਾ ਚਾਰਧਾਮ ਯਾਤਰਾ ਰਸਤਾ ਵਿੱਚ ਗੁਪਤਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਗੁਪਤਕਾਸ਼ੀ ਵਲੋਂ ਕਾਲੀਮਠ ਸਿੱਧਪੀਠ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਮਠ ਮੰਦਿਰ ਤੋਂ ਚਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅੱਗੇ ਕਵਿਲਠਾ ਪਿੰਡ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਕਵਿਲਠਾ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਇੱਕ ਸਭਾਸਦਨ ਦੀ ਵੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਸਾਲ ਜੂਨ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਸਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . . ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਸ਼ਿਰੀਲੰਕਾ ਵਿੱਚ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ।

ਰਚਨਾਵਾਂ

ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੇਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪੱਕਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਫਿਰ ਵੀ, ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਆਮ ਸਹਿਮਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀਆਂ ਹਨ -  :

• ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ : ਸੱਤ ਅੰਕਾਂ ਦਾ ਡਰਾਮਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ।

• ਵਿਕਰਮੋਰਵਸ਼ੀ : ਪੰਜ ਅੰਕਾਂ ਦਾ ਡਰਾਮਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਰੁਰਵਾ ਅਤੇ ਉਰਵਸ਼ੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ।

• ਮਾਲਵਿਕਾਗਨਿਮਿਤਰਮ : ਪੰਜ ਅੰਕਾਂ ਦਾ ਡਰਾਮਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਾਲਿਵਿਕਾ ਅਤੇ ਅਗਨੀਮਿਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ।

• ਰਘੂਵੰਸ਼ : ਉਂਨ੍ਹੀ ਸਰਗਾਂ ਦਾ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜਵੰਸ਼ੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚਰਿੱਤਰ ਹਨ।

• ਕੁਮਾਰਸੰਭਵ : ਸਤਾਰਾਂ ਸਰਗਾਂ ਦਾ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਪਾਰਬਤੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਜਨਮ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ਜੋ ਜੰਗ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਹਨ।

• ਮੇਘਦੂਤਮ : ਇੱਕ ਸੌ ਗਿਆਰਾਂ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯਕਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਮੇਘ ਰਾਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸੁਨੇਹੇ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ।

• ਰਿਤੁਸੰਹਾਰ : ਇਸ ਵਿੱਚ ਰੁੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ।

ਡਰਾਮੇ : ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ, ਵਿਕਰਮੋਵਸ਼ੀ ਅਤੇ ਮਾਲਵਿਕਾਗਨਿਮਿਤਰ। ਮਹਾਂਕਾਵਿ : ਰਘੁਵੰਸ਼ ਅਤੇ ਕੁਮਾਰਸੰਭਵ ਖੰਡਕਾਵ : ਮੇਘਦੂਤਮ ਅਤੇ ਰਿਤੁਸੰਹਾਰ

ਡਰਾਮੇ

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਡਰਾਮੇ ਹਨ - ਮਾਲਵਿਕਾਗਨਿਮਿਤਰ (ਮਾਲਵਿਕਾ ਅਤੇ ਅਗਨੀਮਿਤਰ), ਵਿਕਰਮੋਰਵਸ਼ੀ (ਵਿਕਰਮ ਅਤੇ ਉਰਵਸ਼ੀ), ਅਤੇ ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਕੁੰਤਲਮ (ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ)।

ਮਾਲਵਿਕਾਗਨਿਮਿਤਰ

ਮਾਲਵਿਕਾਗਨਿਮਿਤਰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਅਗਨੀਮਿਤਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਅਗਨੀਮਿਤਰ ਇੱਕ ਨਿਰਵਾਸਤ ਨੌਕਰ ਦੀ ਧੀ ਮਾਲਵਿਕਾ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਅਗਨੀਮਿਤਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਮਾਲਵਿਕਾ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸੁਟਵਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਮਗਰ ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਮਾਲਵਿਕਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰੇਮ - ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਅਭਿਗਿਆਨਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ

ਅਭਿਗਿਆਨ ਸ਼ਾੰਕੁਤਲਮ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਦੂਜੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀ । ਇਸ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਪਾਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜੋ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਰਿਤਿਅਕਤ ਰਿਸ਼ੀ ਪੁਤਰੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ( ਵਿਸ਼ਵਾਮਿਤਰ ਅਤੇ ਮੇਨਕਾ ਦੀ ਧੀ ) ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਦੋਨਾਂ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਗੰਧਰਬ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਪਾਰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਪਰਤ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਬੀਚ ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਉਹੀ ਉਸਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਵੇਗਾ । ਕਾਫ਼ੀ ਮਿੰਨਤਾਂ ਤਰਲਿਆਂ ਦੇ ਬਾਦ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਸਰਾਪ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪੋਲਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਾਜਾ ਦੀ ਅੰਗੂਠੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਂਦੇ ਹੀ ਸਭ ਕੁੱਝ ਯਾਦ ਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਲੇਕਿਨ ਰਾਜਧਾਨੀ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅੰਗੂਠੀ ਖੋਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹਾਲਤ ਤੱਦ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਾ ਕਿ ਉਹ ਗਰਭਵਤੀ ਹੈ । ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਲੱਖ ਗਿੜਗਿੜਾਈ ਲੇਕਿਨ ਰਾਜਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਮਛੇਰੇ ਨੇ ਉਹ ਅੰਗੂਠੀ ਵਿਖਾਈ ਤਾਂ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਯਾਦ ਆਇਆ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਨੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ । ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਨਾਲ ਭਰੇ ਸੁੰਦਰ ਕਾਵ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨੁਪਮ ਡਰਾਮਾ ਹੈ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਾਵਿਏਸ਼ੁ ਨਾਟਕਂ ਰੰਮਿਅਂ ਤਤਰ ਰੰਮਆ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ( ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਨੇਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਡਰਾਮਾ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅਨੁਪਮ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਹੈ । )

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਡਰਾਮਾ ਵਿਕਰਮੋਰਵਸ਼ੀ ਬਹੁਤ ਰਹਸਾਂ ਭਰਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੁਰੂਰਵਾ ਦੇਵਲੋਕ ਦੀ ਅਪਸਰਾ ਉਰਵਸ਼ੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ । ਪੁਰੂਰਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਉਰਵਸ਼ੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਇੰਦਰ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਰਵਸ਼ੀ ਨਾਚ ਕਰਨ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪੁਰੂਰਵਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਉੱਥੇ ਅੱਛਾ ਸ਼ੋ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇੰਦਰ ਗ਼ੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦੇ ਕੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ , ਉਸਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਜੇਕਰ ਉਸ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਵੇਖ ਲਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਫਿਰ ਸਵਰਗ ਪਰਤ ਸਕੇਗੀ । ਵਿਕਰਮੋਰਵਸ਼ੀ ਕਾਵਿਗਤ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ ।

ਮਹਾਂਕਾਵਿ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਦੋ ਮਹਾਂਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੋ ਗੀਤੀਕਾਵਾਂ ਦੀ ਵੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਰਘੁਵੰਸ਼ ਅਤੇ ਕੁਮਾਰਸੰਭਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ । ਰਘੁਵੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਣ ਰਘੂਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗਾਥਾਵਾਂ ਹਨ , ਤਾਂ ਕੁਮਾਰਸੰਭਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ - ਪਾਰਬਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਕਥਾ ਅਤੇ ਕਾਰਤੀਕੇ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ।

ਮੇਘਦੂਤ ਅਤੇ ਰਿਤੁਸੰਹਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੀਤੀਕਾਵਿ ਹਨ । ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਰਹ – ਪੀੜਿਤ ਨਿਰਵਾਸਤ ਯਕਸ਼ ਇੱਕ ਮੇਘ ਨੂੰ ਅਨੁਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਅਲਕਾਪੁਰੀ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਤੱਕ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵੇ , ਅਤੇ ਮੇਘ ਨੂੰ ਰਿਝਾਣ ਲਈ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਅਨੁਪਮ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਰਿਤੁਸੰਹਾਰ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਰੁੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੋਰ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਛਿਟਪੁਟ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪੁੰਨ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਲੇਕਿਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਕੀਤੀਆਂ। ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਕਵੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਾਲੀਦਾਸ ਜੋਤਿਸ਼ ਦੇ ਵੀ ਮਾਹਰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਵਾਬ ਕਾਲਾਮ੍ਰਤੰ ਨਾਮਕ ਜੋਤਿਸ਼ ਛੋਟੀ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਪੁੰਨ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋਤਿਸ਼ ਦਾ ਗਿਆਨ ਮਿਲਿਆ । ਇਸ ਛੋਟੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਸੱਚ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ।

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਰਚਨਾਵਾਂ

ਸ਼੍ਰੁਤਬੋਧਮ੍

ਸ਼੍ਰ੍ਰੰਗਾਰ ਤਿਲਕਮ੍

ਸ਼੍ਰ੍ਰੰਗਾਰ ਰਸਾਸ਼ਤਮ੍

ਸੇਤੁਕਾਵ੍ਯਮ੍

ਕਰ੍ਪੂਰਮੰਜਰੀ

ਪੁਸ਼੍ਪਬਾਣ ਵਿਲਾਸਮ੍

ਸ਼੍ਯਾਮਾ ਦੰਡਕਮ੍

ਜ੍ਯੋਤਿਰ੍ਵਿਦ੍ਯਾਭਰਣਮ੍

ਕਵਿਤਾ ਸੁਹਜ

ਕਾਲੀਦਾਸ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਾ - ਚੀਜ਼ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਢਾਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ , ਯਾਦ ਸ਼ਾਕੁਂਤਲ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਚਤੁਰ , ਸੰਸਾਰਿਕ ਜਵਾਨ ਨਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਸਵਾਰਥੀ ਪ੍ਰੇਮੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਤਪੋਵਨ ਦੀ ਕੰਨਿਆ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਸਫੁਟਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਜੁਦਾਈ , ਕੁੰਠਾ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਕੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਮਗਰਤਾ ਤੱਕ ਦਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਿਵਿਧਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੁਚੀਆਂ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਲਈ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਮਿਠਾਸ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਤਰੈਗੁੰਣਿਯੋਦਭਵੰ ਅਤਰ ਲੋਕ - ਚਰਿਤੰ ਨਾਨ੍ਰਤੰ ਦ੍ਰਸ਼ਿਅਤੇ । ਨਾਟਿਅੰ ਭਿੰਨ - ਰੁਚੇਰ ਜਨਸਿਅ ਬਹੁਧਾਪਿ ਏਕੰ ਸਮਾਰਾਧਨੰ । ।

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਸੁਖ - ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਸਨ । ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਚ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰ - ਕਲਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਸੀ । ਤਤਕਾਲੀਨ ਗਿਆਨ - ਵਿਗਿਆਨ , ਢੰਗ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ - ਤੰਤਰ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਿਆਨ ਸੀ ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹ ਹਿਮਾਲਾ ਤੋਂ ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹਾਲਤ ਵਲੋਂ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਵਾਕਫ਼ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹਿਮਾਲਾ ਦੇ ਅਨੇਕ ਚਿਤਰਾਂਕਨ ਜਿਵੇਂ ਟੀਕਾ ਅਤੇ ਕੇਸਰ ਦੀਆਂ ਕਿਆਰੀਆਂ ਦੇ ਚਿਤਰਣ ( ਜੋ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ) ਅਜਿਹੇ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕ ਦੀ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ ।

ਜੋ ਗੱਲ ਇਹ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਦੀ ਛੋਹ ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਕਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਹੋਰ ਆਪਣੇ ਮਨਭਾਉਂਦੇ ਵਰਣਨ ਦੇ ਉਪਰਾਂਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਪਾਂਦੇ । ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਭਾਵ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਕਥਨ ਦੀ ਸੁਭਾਵਿਕਤਾ ਲਈ ਕਾਲੀਦਾਸ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਵਾਜ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ - ਚਿੱਤਰ ਸੁਹਜਮਈ ਅਤੇ ਸਰਵਾਂਗੀ ਸੰਪੂਰਣ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ – ਇੱਕ ਸਾਰਾ ਗਤੀਮਾਨ ਰਾਜਸੀ ਰੱਥ ( ਵਿਕਰਮੋਰਵਸ਼ੀ , 1 . 4 ) , ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ ਮਿਰਗ - ਸ਼ਾਵਕ ( ਯਾਦ - ਸ਼ਾਕੁਂਤਲ , 1 . 7 ) , ਉਰਵਸ਼ੀ ਦਾ ਫੁੱਟ – ਫੁੱਟ ਕੇ ਹੰਝੂ ਬਹਾਉਣਾ ( ਵਿਕਰਮੋਰਵਸ਼ੀ , ਛੰਦ 15 ) , ਚਲਾਇਮਾਨ ਕਲਪ ਰੁੱਖ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਤਰਿਕਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਾਰਦ ਦਾ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਣਾ ( ਵਿਕਰਮੋਰਵਸ਼ੀ , ਛੰਦ 19 ) , ਉਪਮਾ ਅਤੇ ਰੂਪਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਰਵੋਪਰ ਹੈ ।

ਸਰਸਿਜਮਨੁਵਿੱਧਂ ਸ਼ੈਵਾਲੇਨਾਪਿ ਰੰਮਿਅਂ ਮਲਿਨਮਪਿ ਹਿਮਾਂਸ਼ੋਰਲਕਸ਼ਮ ਲਕਸ਼ਮੀਂ ਤਨੋਤੀ । ਇਇਮਿਧਕਮਨੋਗਿਆ ਵਲਕਲੇਨਾਪਿ ਤੰਵੀ ਕਿਮਿਹ ਮਧੁਰਾਣਾਂ ਮੰਡਨਂ ਨਾਕ੍ਰਿਤੀਨਾੰ । ।

‘ਕਮਲ ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ਿਵਾਲ ਵਿੱਚ ਚਿੰਮੜਿਆ ਹੈ , ਫਿਰ ਵੀ ਸੁੰਦਰ ਹੈ । ਚੰਦਰਮਾ ਦਾ ਕਲੰਕ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਾਲ਼ਾ ਹੈ , ਪਰ ਉਸਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜੋ ਪਤਲੀ ਕੰਨਿਆ ਹੈ , ਇਸਨੇ ਹਾਲਾਂਕਿ ਵਲਕਲ - ਬਸਤਰ ਧਾਰਨ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤਦ ਵੀ ਉਹ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਸੁੰਦਰ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਸੋਭਨੀਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ  ? ’

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੀ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਪ੍ਰੀਤਮਾ ਪਤਨੀ ਦੀ ਨਿਮਰ ਬੇਨਤੀ ਜਿਹੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ । ਮੰਮਟ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ  : ‘ਕਾਂਤਾਸੰਮਿਤਤਯੋਪਦੇਸ਼ਾਯੁਜੇ । ’ ਉੱਚ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਕਰਨ ਨਾਲ ਕਲਾਕਾਰ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜੋ ਪਾਤਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਚਾਲ ਚਲਣ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤ ਉੱਤੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਆਮਿਰ ਅਤੇ ਉੱਜਲ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੀ ਛਾਪ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ , ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਰਕਾਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖ-ਦਰਦ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਲਈ , ਪ੍ਰੇਮ - ਵਾਸਨਾ , ਇੱਛਾ ਆਕਾਂਖਿਆ , ਆਸ - ਸਵਪਨ , ਸਫਲਤਾ ਅਸਫਲਤਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪਰਕਾਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਨੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਮਗਰਤਾ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਖੰਡਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਕਵੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਦਵੰਦਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਵਿਭਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸਮਗਰਤਾ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ।

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਲਈ ਸੁਹਜ ਦੇ ਪਲ , ਸਾਹਸਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ , ਤਿਆਗ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਮਨ ਦੀ ਨਿਤ - ਨਿਤ ਬਦਲਦੀਆਂ ਮਨੋ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਰਾਖਵਾਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਅਕਹਿ ਚਿਤਰਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਹੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਆਂ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਨੇਕ ਸਤਰਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਸੂਕਤੀਆਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿਮਾਲਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਲਈ ਮਾਪਦੰਡ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਆਤਮਕ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਂ - ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅਸਤਿਤਵ ਦੀਆਂ ਸੰਕੀਰਣ ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਮੋਹਜਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋਕੇ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਉਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦੇਸ਼ - ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ ਜੋ ਅਜਨਮਾ , ਚਰਮ ਅਤੇ ਕਾਲ ਅਤੀਤ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਇਸਦਾ ਚਿੰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ , ਇਸਦੀ ਵਰਗਾਂ , ਆਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਚਰਮ ਸੱਚ ਦੀ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ । ਰਘੂਵੰਸ਼ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖੋ - ‘ਬਰਹਮਾਭੂਇੰ ਗਤੀਂ ਅਜਾਗੰ । ’ ਗਿਆਨੀਪੁਰੁਸ਼ ਕਾਲ ਅਤੀਤ ਪਰਮ ਸੱਚ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ।

ਉਹ ਜੋ ਚਰਮ ਸੱਚ ਹੈ ਸਾਰੇ ਅਗਿਆਨ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਹੈ । ਉਹ ਸਰਵਗਿਆਨੀ , ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਸਰਵਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ( ਤ੍ਰੈਮੂਰਤੀ ) ਬ੍ਰਹਮਾ , ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ – ਕਰਤਾ , ਪਾਲਕ ਅਤੇ ਸੰਹਾਰਕ । ਇਹ ਦੇਵ ਲੋਕ ਪਦ ਵਾਲੇ ਹਨ ਆਮ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਸ਼ਿਵਤੰਤਰ ਦੇ ਸੇਵਕ ਹਨ । ਤਿੰਨਾਂ 1 . ਯਾਦ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ , 1 . 17 ਨਾਟਕਾਂ – ਯਾਦ ਸ਼ਾਕੁਂਤਲ , ਵਿਕਰਮੋਰਵਸ਼ੀ , ਮਾਲਵਿਕਾਗਨਿਮਿਤਰ – ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਿਕ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਸ਼ਿਵ - ਸੇਵਕ ਸਨ । ਵੇਖੋ ਰਘੂਵੰਸ਼ ਦੇ ਆਰੰਭਿਕ ਸ਼ਲੋਕ ਵਿੱਚ  :

ਜਗਤ: ਪਿਤਰੌ ਵੰਦੇ ਪਾਰਬਤੀ - ਪਰਮੇਸ਼ਵਰੌ ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਈਸਵਰ ਦੇ ਸ਼ਿਵ ਰੂਪ ਦੇ ਸੇਵਕ ਹਨ ਤਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਕੀਰਣ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਾਊ ਹੈ । ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਭੈੜੇ ਹਠ ਅਤੇ ਧਰਮਾਂਧਤਾ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਉਹ ਰਸਤਾ ਚੁਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅੱਛਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਖੀਰ ਰੱਬ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪ ਇੱਕ ਹੀ ਰੱਬ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪ ਹਨ ਜੋ ਸਾਰੇ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਕਾਰ ਹੈ ।

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੁਬਾਰਾ ਜਨਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨਤਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦੀ ਇੱਕ ਦਸ਼ਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਸਾਡਾ ਵਰਤਮਾਨ ਜੀਵਨ ਪੂਰਵ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਹੈ ਉਂਜ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਕੋਸ਼ਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਸੁਧਾਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸੰਸਾਰ ਉੱਤੇ ਸਦਾਚਾਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਹੈ । ਫਤਹਿ ਆਖੀਰ ਚੰਗਿਆਈ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਜੇਕਰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੁਖਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿ ਉਹ ਸਾਮੰਜਸ ਅਤੇ ਸ਼ਾਲੀਨਤਾ ਦੇ ਅਖੀਰ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਉਹ ਸਭਨਾਂ ਇਸਤਰੀ - ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ - ਦਰਦਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡੀ ਹਮਦਰਦੀ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ।

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਨਿਰਾਕਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਮਨ ਨੇ ਗਿਆਨ - ਧਿਆਨ ਉੱਤੇ ਜਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਦੁੱਖ - ਦਰਦਾਂ ਦੀ ਅਵਹੇਲਨਾ ਕੀਤੀ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਖੇਤਰ ਵਿਆਪਕ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੀਵਨ , ਲੋਕ , ਚਿਤਰਾਂ ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਖੁਸ਼ੀ ਲਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੁਖਾਂ , ਇੱਛਾਵਾਂ , ਵਕਤੀ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਅੰਤਹੀਨ ਆਸਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸੀ ।

ਉਹ ਧਰਮ , ਅਰਥ , ਕਾਮ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ – ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਦੇ ਚਾਰ ਪੁਰੁਸ਼ਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮੰਜਸ ਦੇ ਪਾਲਣ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਅਰਥ ਉੱਤੇ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵੀ ਸਮਿੱਲਤ ਹੈ ਧਰਮ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਾਧਿਆ ਅਤੇ ਸਾਧਨ ਵਿੱਚ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਾਥੀ - ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਜੀਵਨ ਨਿਯਮਕ ( ਆਦਰ ਯੋਗ ) ਸਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਜੀਣ ਲਾਇਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਵੱਛ ਅਤੇ ਉੱਜਲ ਬਣਾਉਣਾ ਹੀ ਕਵੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ।

ਇਤਹਾਸ ਕੁਦਰਤੀ ਸਚਾਈ ਨਾ ਹੋਕੇ ਨੈਤਿਕ ਸੱਚ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਲ - ਕ੍ਰਮ ਦਾ ਲੇਖਾ - ਲੇਖਾ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਸਾਰ ਅਧਿਆਤਮ ਵਿੱਚ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਅੱਗੇ ਦੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਗਿਆਨ ਨੂੰ ਭੇਦ ਕਰ ਉਸ ਆਂਤਰਿਕ ਨੈਤਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਤਹਾਸ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਇੱਛਾ ਦਾ ਫਲ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀਯਾਂ ਅਜਾਦੀ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣ ਹਨ ।

ਰਘੂਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਨਿਹਕਲੰਕ ਸਨ । ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਕ ( ਆਸਮੁਦਰਕਸ਼ਿਤੀਸਾਨਾੰ ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੈਸਾ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਦਾਨ ਲਈ ਕੀਤਾ , ਸੱਚ ਲਈ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਸ਼ਬਦ ਕਹੇ , ਫਤਹਿ ਦੀ ਆਕਾਂਕਸ਼ਾ ਜਸ ਲਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਸਥ ਜੀਵਨ ਪੁਤਰੇਸ਼ਣਾ ਲਈ ਰੱਖਿਆ । ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ , ਯੁਵਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਖਭੋਗ , ਬੁਢੇਪਾ ਵਿੱਚ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਜਾਂ ਧਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ।

ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਮਾਮਲਾ ਦੀ ਵਸੂਲੀ ਵਿਅਕਤੀ - ਕਾਲੀਆਣ ਲਈ ਕੀਤੀ , ‘ਪ੍ਰਜਾਨਾੰ ਅਤੇ ਭੂਤਿਆਰਥੰ’ ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਪਾਣੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਹਸਰਗੁਣਾ ਕਰਕੇ ਪਰਤਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਲਕਸ਼ ਧਰਮ ਅਤੇ ਨੀਆਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਰਾਜਾ ਹੀ ਪ੍ਰਜਾ ਦਾ ਸੱਚਾ ਪਿਤਾ ਹੈ , ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਜੀਵਿਕਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ - ਪਿਤਾ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਜਨਮ ਦੇ ਹੇਤੁ ਹੈ । ਰਾਜਾ ਅਜ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹੀ ਮਾਨਤਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਮਿੱਤਰ ਹੈ ।

ਅਭਿਗਿਆਨ ਸ਼ਾੰਕੁਤਲਮ ਵਿੱਚ ਤਪੱਸਵੀ ਰਾਜਾ ਵਲੋਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ  : ‘ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਸਤਰ ਤਰਸਤ ਅਤੇ ਪੀੜੀਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈਆਂ ਹਨ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨਿਰਦੋਸ਼ੋਂ ਉੱਤੇ ਚੋਟ ਦੇ ਲਈ । ’ ‘ਆਰਤ ਤਰਾਣਾਏ ਵਾਹ ਸ਼ਸਤਰੰ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਹਾਰਤੁੰ ਅਨਗਸਿ । ’ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਪੁੱਤ ਭਰਤ , ਜਿਸਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਭਾਰਤ ਪਿਆ ਹੈ , ਸਰਵਦਮਨ ਵੀ ਕਹਾਂਦਾ ਹੈ – ਇਹ ਕੇਵਲ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕੇਵਲ ਭਿਆਨਕ ਜੰਗਲੀ ਪਸ਼ੁਆਂ ਉੱਤੇ ਜੇਤੂ ਪਾਈ ਅਪਿਤੁ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਤਮਸੰਯਮ ਵੀ ਸੀ । ਰਾਜਾ ਲਈ ਆਤਮਸੰਯਮ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ।

ਰਘੂਵੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਗਨੀਵਰਣ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਅੰਤ:ਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਜਿਆਦਾ ਨਾਰੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਠੀਕ ਨਾਮ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਪਾਉਂਦਾ । ਉਸਨੂੰ ਕਸ਼ਏ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭੋਗ ਦਾ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਪਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਾਲੀਨ ਮਨੁੱਖ - ਜੀਵਨ ਲਈ ਸੰਜਮ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਕਹਿੰਦਾਹੈ  : ‘ਹੇ ਕਾਲੀਆਣੀ , ਖਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਉਪਰਾਂਤ ਵੀ ਕੋਈ ਵੀ ਰਤਨ ਸੋਨੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜੜਿਆ ਜਾਂਦਾ , ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸਨੂੰ ਤਰਾਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ । ’

ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਧੁ ਅਤੇ ਤਪਸਵੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਜਨੀਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ , ਤਦ ਵੀ ਕਿਤੇ ਵੀ ਭਿਖਿਆ ਪਾਤਰ ਦੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

ਧਰਮ ਦੇ ਨਿਯਮ ਜੜ ਅਤੇ ਅਪਰਿਵਰਤਨੀ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਠੀਕ ਅਰਥ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਨੁਭਵ ਇੱਕ - ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਹਨ । ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰਫ ਅਤੀਤ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਉਥੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਨਿਆਸਧਾਰੀ ( ਟਰਸਟੀ ) ਹਨ । ਆਪਣੇ ਅਖੀਰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਠੀਕ ਚਾਲ ਚਲਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਖੀਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਝਾਂਕਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਦੇ ਆਰੰਭਿਕ ਅਧਿਆਏ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਅਰਜੁਨ ਕਸ਼ਤਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਆਰੋਪਿਤ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਫਰਜ ਵਲੋਂ ਮਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸੁਕਰਾਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ , ‘ਏਥਨਸ ਵਾਸੀਆਂ  ! ਮੈਂ ਰੱਬ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਾਂਗਾ , ਤੁਹਾਡੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਨਹੀਂ । ’ ਤਾਂ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਆਪਣੀ ਅਰੰਤਾਤਮਾ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਬੱਝੇ - ਬੰਧਾਏ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਲਨ ਦੇ ਕਾਰਨ । ਆਰੰਭਿਕ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਜੜ - ਚੇਤਨ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਵੈਦਿਕ ਦੇਵੀ - ਦੇਵਤਾ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਆਤਮਗਿਆਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਜਾਣ , ਹਿਮਚੋਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਜਾਣ ਜਾਂ ਤਪੋਵਨ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਲੋਂ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀਆਂ ਜੜਾਂ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਨਾਨਾ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ । ਰਾਤ ਅਤੇ ਦਿਨ , ਰੁੱਤ - ਤਬਦੀਲੀ – ਇਹ ਸਭ ਮਨੁੱਖ - ਮਨ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ , ਵਿਵਿਧਤਾ ਅਤੇ ਚੰਚਲਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਯੰਤਰਵਤ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਹੈ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਦਰਖਤ - ਬੂਟੀਆਂ , ਪਰਬਤਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਪਸ਼ੁਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਰਾਤ ਭਾਵਨਾ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿੜੇ ਹੋਏ ਫੁਲ , ਉੱਡਦੇ ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਉਛਲਦੇ - ਕੁੱਦਦੇ ਪਸ਼ੁਆਂ ਦੇ ਵਰਮਨ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਰਘੂਵੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਗਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਅਨੁਪਮ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਰਿਤੁਸੰਹਾਰ ਵਿੱਚ ਛੇ ਰੁਤਾਂ ਦਾ ਹਿਰਦੇਸਪਰਸ਼ੀ ਟੀਕਾ ਹੈ । ਇਹ ਟੀਕਾ ਕੇਵਲ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ - ਸੁਹਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖ - ਮਨ ਦੇ ਵਿਵਿਧ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਾ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਲਈ ਨਦੀਆਂ , ਪਰਬਤਾਂ , ਜੰਗਲ - ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਸ਼ੁਆਂ ਅਤੇ ਦੇਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ।

ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਕੰਨਿਆ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੀ ਅਮਾਨੁਸ਼ੀ ਮਾਂ ਮੇਨਕਾ ਨੇ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਆਕਾਸ਼ਗਾਮੀ ਪੰਛੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਤੱਦ ਤੱਕ ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ – ਪੋਸਣ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕੰਠ ਰਿਸ਼ੀ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੈ ਗਏ । ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੇ ਬੂਟਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੰਜਿਆ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਵਧਦੇ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਫਲ - ਫੁਲ ਆਏ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਉਤਸਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨਾਇਆ । ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੇ ਉਪਹਾਰ ਦਿੱਤੇ , ਵਨਦੇਵੀਆਂ ਨੇ ਪੁਸ਼ਪ - ਵਰਖਾ ਕੀਤੀ , ਕੋਇਲਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਏ । ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਵਿਦਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਸ਼ਰਮ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਭਰ ਉੱਠਿਆ । ਮਿਰਗਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰਾ ਛੁੱਟ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ , ਮੋਰਾਂ ਦਾ ਨਾਚ ਰੁਕ ਗਿਆ ਅਤੇ ਲਤਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਗਿਰਾਏ ।

ਸੀਤਾ ਦੇ ਪਰਿਤਯਾਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੋਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਚ ਇੱਕਦਮ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ , ਰੁੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁਸ਼ਪ ਝਾੜ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਗੀਆਂ ਨੇ ਅੱਧੇ ਚਬਾਓ ਹੋਏ ਦੂਰਵਾਦਲੋਂ ਨੂੰ ਮੁੰਹ ਵਲੋਂ ਡਿਗਿਆ ਦਿੱਤਾ ।

ਕਾਲੀਦਾਸ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਾ ਚੁਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਸਜੀਵ ਚਿੱਤਰ ਉਤਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਮਾਨਸ - ਚਿਤਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬੇਜੋੜ ਹੈ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਾ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਯਥਾਰਥ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰਿਆ ਵੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਸੰਯੁਕਤ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਤੱਦ ਤੱਕ ਪੂਰਣ ਤੌਰ ਤੇ ਮਹਿਮਾਮੰਡਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਵਲੋਂ ਇਤਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਅਤੇ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ । ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਸ੍ਰਸ਼ਟਿ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਨਹੀਂ ਰਚੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਪੁਰਖ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਵਿਵਿਧ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਚਿਤਰਣ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਮੀਰ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਖੁੱਲਕੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਸ਼ਾ ਜਿਆਦਾ ਖਿੱਚ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਲ ਅਤੀਤ ਅਤੇ ਸਾਰਵਭੌਮ ਗੁਣ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੁਰਖ ਪਾਤਰ ਸੰਵੇਦਨਾ ਸਿਫ਼ਰ ਅਤੇ ਅਸਥਿਰ ਬੁੱਧੀ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਸਤਹੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਾਰੀ ਦਾ ਦੁੱਖ - ਦਰਦ ਅੰਤਰਤਮ ਦਾ ਹੈ ।

ਪੁਰਖ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸਵੈਭਿਮਾਨ ਉਸਦੇ ਦਫ਼ਤਰ , ਕਾਰਖਾਨੇ ਜਾਂ ਰਣਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਨਾਰੀ ਦੇ ਸੁਸੰਸਕਾਰ , ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਸ਼ਾਲੀਨਤਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਆਪਣੇ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਸਾਮੰਜਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਾਰੀ ਪਰੰਪਰਾ ( ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ) ਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।

ਜਦੋਂ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨਾਰੀ ਦੇ ਸੁਹਜ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਮਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਵਰਣੋਂ ਦੇ ਵਾਸਨਾਜੰਨਿ ਹੋਣ ਜਾਂ ਅਤੀਵਿਸਤ੍ਰਤ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਮੋਲ ਲੈਂਦੇ ਹੈ । ਮੇਘਦੂਤ ਵਿੱਚ ‘ਮੇਘ’ ਨੂੰ ‘ਯਕਸ਼’ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਟੀਕਾ ( ਹੁਲਿਆ ) ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ  :

‘ਨਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਜਿਹੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਵਿਧਾਤਾ ਨੇ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ , ਪਤਲੀ ਅਤੇ ਗੋਰੀ ਹੈ , ਦੰਦ ਪਤਲੇ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਹਨ । ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਪੱਕੇ ਬਿੰਬ ਫਲ ( ਕੁੰਦਰੂ ) ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਲ ਹਨ । ਕਮਰ ਪਤਲੀ ਹੈ । ਅੱਖਾਂ ਉਸਦੀਆਂ ਹੈਰਾਨ ਹਰਨੀ ਵਰਗੀਆਂ ਹਨ । ਧੁੰਨੀ ਡੂੰਘੀ ਹੈ ਅਤੇ ਚਾਲ ਉਸਦੀ ਨਿਤੰਬਭਾਰ ਤੋਂ ਮੰਦ ਅਤੇ ਸਤਨਭਾਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦੇ ਵੱਲ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਹੈ । ’

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਨਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਅਨੇਕ ਰੋਚਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਨੇਕ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਬਹਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਫਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਵੰਦਾਂ ਅਤੇ ਤਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਮੰਜਸ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਪੁਰਖ ਸੰਦੇਹਮੁਕਤ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਪੂਰੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਨ । ਬਹੁ ਵਿਵਾਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਆਮ ਗੱਲ ਸੀ , ਪਰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੀਆਂ ਨਾਰੀਆਂ ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਚਤੁਰ ਹਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸ਼ੱਕ ਅਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚੇ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਹ ਭਰੋਸੇਯੋਗ , ਨਿਸ਼ਠਾਵਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮਮਈ ਹਨ ।

ਪ੍ਰੇਮ ਲਈ ਝਲੀਆਂ ਕਠਿਨਾਇਆਂ ਅਤੇ ਯਾਤਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਹਨ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਰੂਪ ਵਿਕਰਮੋਰਵਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ।

ਮਾਲਵਿਕਾਗਨਿਮਿਤਰ ਵਿੱਚ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਧਰਿਣੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਵਿੱਚ ਗਰਿਮਾ ਅਤੇ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਹੈ । ਇਰਾਵਤੀ ਕਾਮੀ , ਮੂਰਖ , ਸ਼ੰਕਾਲੁ , ਅਤ੍ਰਿਪਤ ਅਤੇ ਮਨਮਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਰਾਜਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਮਾਲਵਿਕਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕਠੋਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਟੁ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਫਟਕਾਰਦੀ ਹੈ ।

ਮਾਲਵਿਕਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅਗਨੀਮਿਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਇੰਦਰੀਪਰਕ ਹੈ । ਰਾਜਾ ਦਾਸੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਲਾਵੰਣਿਏ ਉੱਤੇ ਮੋਹਿਤ ਹੈ । ਵਿਕਰਮੋਰਵਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੈਵੀ ਅਤੇ ਮਾਨਵੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਉਰਵਸ਼ੀ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਆਮ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਹਟਕੇ ਹੈ । ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਕਿ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਵਿੱਚ ਮਾਤ੍ਰਪ੍ਰੇਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਗੁਆਣ ਦੇ ਬਜਾਏ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਰਿਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਸਵਾਰਥਮੁਖੀ ਹੈ ।

ਪੁਰੁਰਵਾ ਭਾਵ ਵਿਹਵਲ ਹੋਕੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਭਾਵਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਓਨੀ ਆਨੰਦਦਾਇਕ ਨਹੀਂ ਜਿੰਨਾ ਪ੍ਰੇਮ ਆਨੰਦਦਾਇਕ ਹੈ । ਅਸਫਲ ਪ੍ਰੇਮੀ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਫਲ ਪ੍ਰੇਮੀ ਲਈ ਉਹ ਸੁਖ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰੇਮ ਨੂੰ ਫਲੀਭੂਤ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਇੱਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਭੌਤਿਕ ਖਿੱਚ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਵਾਸਨਾ ਨੈਤਿਕ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਆਤਮਕ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਧੁਨਿਕਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ

ਕੂਡਿਅੱਟਮ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਆਧਾਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਰੰਗ ਮੰਚ ਹੈ , ਜਿੱਥੇ ਭਾਸ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਖੇਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਮਹਾਨ ਕੂਡਿਅੱਟਮ ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾਟ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਵਰਗੀ ਨਾਟ ਆਚਾਰੀਆ ਵਿਦੁਸ਼ਕਰੱਤਨਮ ਪਦਮਸ਼ਰੀ ਗੁਰੂ ਮਨੀ ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਚਕਿਆਰ ਨੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਮੰਚਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੂੰ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ । ਕੰਨੜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਕਵਿ ਰਤਨ ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਤੇ ਮਹਾਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਬਣਾਇਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੇਸ਼ਲ ਇਫੇਕਟ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਬਖੂਬੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਵੀ ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਨੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਫਿਲਮ ਬਣਾਈ ਸੀ । ਇਹ ਫਿਲਮ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਨੇਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ।

ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ ਮੋਹਨ ਰਾਕੇਸ਼ ਨੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ ‘ਹਾੜ੍ਹ ਦਾ ਇੱਕ ਦਿਨ’ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ , ਜੋ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਂਦਾ ਹੈ । ੧੯੭੬ ਵਿੱਚ ਸੁਰੇਂਦਰ ਵਰਮਾ ਨੇ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ ਲਿਖਿਆ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਾਰਬਤੀ ਦੇ ਸਰਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਾਲੀਦਾਸ ਕੁਮਾਰਸੰਭਵ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਏ ਸਨ । ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਪਾਰਬਤੀ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾਪੂਰਵਕ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਰਬਤੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਰਾਪ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੂੰ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਸਾਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ , ਜਿੱਥੇ ਪੰਡਤਾਂ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਓੱਤੇ ਅਨੇਕ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਏ । ਇਸ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ , ਸਗੋਂ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪਰਕਾਸ਼ਨ ਦੀ ਅਜਾਦੀ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਵੀ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਅਸਤੀ ਕੋਈ ਵਾਗਰਥੀ ਨਾਮ ਤੋਂ ਡਾ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ੧੯੮੪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ ਲਿਖਿਆ , ਇਹ ਡਰਾਮਾ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਕਥਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ , ਕਾਲੀਦਾਸ ਦਰਖਤ ਦੀ ਉਸੀ ਟਾਹਣੀ ਨੂੰ ਕੱਟ ਰਹੇ ਸੀ , ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਹ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਵਿਦਯੋੱਤਮ ਵਲੋਂ ਅਪਮਾਨਿਤ ਦੋ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਇਸ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨਾਲ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ । ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਠਗੇ ਜਾਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਤਾਂ ਉਹ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਨਾਲ ਹੀ , ਵਿਦਯੋੱਤਮਾ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਰਜਿਤ ਕਰ ਪਰਤਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਵੇਂਗੀ । ਜਦੋਂ ਕਾਲੀਦਾਸ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਰਜਿਤ ਕਰ ਪਰਤੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਨੀ ਨਾ ਮੰਨ ਕੇ ਗੁਰੂ ਮੰਨ ਲਿਆ । ਗਾਥਾਵਾਂ

ਕਾਲੀਦਾਸ ਅਤੇ ਦੰਡੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੌਣ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਵੀ ਸਨ , ਇਸ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਮਾਤਾ ਸਰਸਵਤੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ । ਸਰਸਵਤੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ , ਦੰਡੀ । ਦੁਖੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ , ਤਾਂ ਮਾਂ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ? ਮਾਤਾ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ , ਤਵਮੇਵਾਹਂ , ਯਾਨੀ ਤੂੰ ਅਤੇ ਮੈਂ ਦੋਨਾਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹਾਂ ।

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਨਾਵਲ

ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਵਲ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਨੂੰ ਮਲਿਆਲਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਲੇਖਕ ਨੇ ਹੀ ਉਸਦਾ ਹਿੰਦੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਮਲਿਆਲਮ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਡੀਸੀ ਬੁਕਸ ਕੋੱਟਇਮ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੁਣੇ ਤੱਕ ਕੁੱਝ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ।