ਦਾਮੋਦਰ ਕੁੰਡ
| ਦਾਮੋਦਰ ਕੁੰਡ | |
|---|---|
 ਗਿਰਨਾਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਦਾਮੋਦਰ ਕੁੰਡ। | |
| ਸਥਿਤੀ | ਗਿਰਨਾਰ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਜੂਨਾਗੜ੍ਹ, ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਨੇੜੇ |
| ਗੁਣਕ | 21°31′32″N 70°29′10″E / 21.52556°N 70.48611°E |
| Basin countries | ਭਾਰਤ |
| ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੰਬਾਈ | 257 ft (78 m) |
| ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੌੜਾਈ | 50 ft (15 m) |
| Settlements | ਜੂਨਾਗੜ੍ਹ |
ਦਾਮੋਦਰ ਕੁੰਡ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ: Damodar Kund) ਹਿੰਦੂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਵਿੱਤਰ ਝੀਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜੂਨਾਗੜ੍ਹ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਗਿਰਨਾਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਇੱਥੇ ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਵਿਖੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸਰਜਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਵਿਛੜੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋਕਸ਼ ਮਿਲੇਗਾ।[1][2][3] ਇੱਥੇ ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸਥੀਆਂ ਅਤੇ ਅਸਥੀਆਂ (ਅਸਥੀ-ਵਿਸਰਜਨ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ) ਦੇ ਵਿਸਰਜਨ ਲਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਥਾਨ ਹਰਿਦੁਆਰ[2] ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ ਸੰਗਮ ਵਿੱਚ ਹਨ। [4] ਗੁਪਤਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸਕੰਦ ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਦੌਰਾਨ 462 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਭਗਵਾਨ ਦਾਮੋਦਰ ਨੂੰ ਵੈਸ਼ਨਵਤ ਗਿਰਨਾਰ ਖੇਤਰ ਦਾ ਅਧਿਪਤੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
ਝੀਲ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਘੁਲਣ ਦੇ ਗੁਣ ਹਨ। ਇਹ ਝੀਲ 257 ਫੁੱਟ (78 ਮੀਟਰ) ਲੰਬੀ ਅਤੇ 50 ਫੁੱਟ (15 ਮੀਟਰ) ਚੌੜੀ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ 5 ਫੁੱਟ (1.5 ਮੀਟਰ) ਡੂੰਘੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣੇ ਘਾਟ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗਿਰਨਾਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪੌੜੀਆਂ ਦਾਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਗਿਰਨਾਰ ਪਰਬਤ ਲੜੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਵਥਾਮਾ ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਤਲਹਟੀ ਉੱਤੇ, ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਦਾਮੋਦਰ ਹਰੀ ਮੰਦਿਰ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਵਜਰਨਾਭ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਵਾਰਕਾਧੀਸ਼ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇਹ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਚੰਦਰਕੇਤਪੁਰ ਨਾਮਕ ਸੂਰਜਵੰਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਕ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂ ਮੁਰੰਮਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਵਨਾਥ ਵਿਖੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਲਈ ਉਸਦੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ।[5]
32 ਏਕੜ (13 ਹੈਕਟੇਅਰ) ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਮੰਦਰ ਗੁਲਾਬੀ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਜ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਸੋਲਾਹਾ ਮੰਡਪ ਹੈ, ਹਰੇਕ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਿਖਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 84 ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਉੱਕਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਥੰਮ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਿਜ ਮੰਦਰ ਦਾ ਸ਼ਿਖਰ 65 ਫੁੱਟ (20 ਮੀਟਰ) ਉੱਚਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭਾ ਮੰਡਪ ਦਾ ਸ਼ਿਖਰ 30 ਫੁੱਟ (9.1 ਮੀਟਰ) ਉੱਚਾ ਹੈ। ਦਮੋਦਰਜੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਚਤੁਰਭੁਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਹਰ ਇੱਕ ਬਾਂਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਖ, ਚੱਕਰ, ਗਦਾ ਅਤੇ ਕਮਲ ਹੈ, ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਧਾ ਰਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ। ਦੋਵੇਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਕਾਲੇ ਪੱਥਰ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮ ਨਾਲ ਭਾਰੀ ਸਜਾਵਟ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਭਗਵਾਨ ਬਲਰਾਮ, ਸ਼੍ਰੀ ਰੇਵਤੀ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਗਣੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋਰ ਉਪ-ਮੰਦਰ ਹਨ। ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਕਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰ ਹਨ।
ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪਵਿੱਤਰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਸਰੋਵਰ, ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਸ਼੍ਰੀ ਦਮੋਦਰਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਇੱਥੇ ਸੰਪ੍ਰਾਂਤ-ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਵੈਸ਼ਨਵ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਦਮੋਦਰਜੀ ਗਿਰੀ ਨਾਰਾਇਣ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਥਾਨਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਇਸ਼ਟਦੇਵ ਹਨ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਗਿਰੀ ਨਾਰਾਇਣ ਭਾਈਚਾਰਾ ਲਗਭਗ 12000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ।[6]
ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗੁਜਰਾਤੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਭਗਤ ਨਰਸਿੰਘ ਮਹਿਤਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਭਾਤੀਆ (ਸਵੇਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ) ਗਿਰਨਾਰ ਦੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਤਲਹਟੀ 'ਤੇ ਦਮੋਦਰ ਝੀਲ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ।[7] ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ, ਦਮੋਦਰ ਦੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਰਸਿੰਘ ਮਹਿਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਅਤੇ ਦਮੋਦਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰ ਨਾਲ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸੰਤ-ਕਵੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਰ 1890 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਨਵਾਬ ਸਰ ਮੁਹੰਮਦ ਬਹਾਦਰ ਖਾਨ ਤੀਜੇ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਹਰੀਦਾਸ ਵਿਹਾਰੀਦਾਸ ਦੇਸਾਈ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਗਿਰਨਾਰ ਪਹਾੜ 'ਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲਾਟਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਕੇ ਜਨਤਕ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਂਦੇ ਸਨ।[8]
ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਗੁਜਰਾਤ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਸਥਾਈ ਚੈੱਕ-ਡੈਮ ਭੰਡਾਰ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਵਿੱਚ ਸਾਲ ਭਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਚੇਂਜਿੰਗ ਰੂਮ, ਜਨਤਕ ਟਾਇਲਟ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੋਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਢਾਂਚਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Enthoven, Reginald Edward (1989). Folklore Notes - 2 Vols. (Vol. I - Gujarat, Vol. II - Konkan) By R.E. Enthoven. ISBN 9788120604858.
- ↑ 2.0 2.1 Krishna Rao, K. S. (2008). Global Encyclopaedia of the Brahmana Ethnography edited by K.S. Krishna Rao. p. 177. ISBN 9788182202085.
- ↑ Gazetteer, Volume 8, Bombay (India : State). Government Central Press, 1884. 1884. p. 442.
cremation.
- ↑ "At the Three Rivers". Time, February 23, 1948.
- ↑ Mitra, Sudipta (2005). Gir Forest and the Saga of the Asiatic Lion By Sudipta Mitra. p. 12. ISBN 9788173871832.
- ↑ "Radha Damodarji Temple". Archived from the original on 2018-10-04. Retrieved 2019-07-15.
- ↑ Fairs and Festivals of India: Chhattisgarh, Dadra and Nagar Haveli, Daman and Diu, Goa, Gujarat, Madhya Pradesh, Maharashtra by Madan Prasad Bezbaruah, Dr. Krishna Gopal, Phal S. Girota - 2003 - Page 157
- ↑ Census of India, 1961: Gujarat published by India. Office of the Registrar General, 1965, pp 818.