ਬਾਇਜ਼ਾ ਬਾਈ

ਬਾਇਜ਼ਾ ਬਾਈ
ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੀ ਮਹਾਰਾਣੀ
ਬਾਇਜਾ ਬਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਚਿੱਤਰ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦਾ ਰੰਗ, ਅੰ. 1857.
ਮਰਾਠਾ Gwalior ਦੀ ਸ਼ਾਸਕ
ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ	12 ਫ਼ਰਵਰੀ 1798 — 1833
ਜਨਮ	1784 ਕਾਗਲ, ਕੋਲਹਾਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ
ਮੌਤ	1863 ਗਵਾਲੀਅਰ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ	ਦੌਲਤ ਰਾਓ ਸਕਿੰਦਿਆ
ਪਿਤਾ	ਸਖਾਰਾਮ ਘਾਟਗੇ, ਕਾਗਲ ਦਾ ਦੇਸ਼ਮੁਖ
ਮਾਤਾ	ਸੁੰਦਰਬਾਈ
ਧਰਮ	ਹਿੰਦੂ

ਬਾਇਜ਼ਾ ਬਾਈ (ਬਜ਼ਾ ਬਾਈ, ਬਾਈਜ਼ਾ ਬਾਈ, ਬਾਈਜ਼ਾ ਬੀ); ਦਾ ਜਨਮ 1784 ਵਿੱਚ ਕੋਲਹਾਪੁਰ ਵਿੱਖੇ ਹੋਇਆ; ਮੌਤ 1863 ਵਿੱਚ ਗਵਾਲੀਅਰ) ਇੱਕ ਸਚਿੰਦਿਆ ਮਹਾਰਾਣੀ ਅਤੇ ਬੈਂਕਰ ਹੈ। ਇਹ ਦੌਲਤ ਰਾਓ ਸਕਿੰਦਿਆ ਦੀ ਤੀਜੀ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਕਇੰਦਿਆ ਰਾਜ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ। ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਉਸਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੋਦ ਲਏ ਪੁੱਤਰ ਜੰਕੋਜੀ ਰਾਵ ਸਕਇੰਦਿਆ II ਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘਾਸਨ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਜੀਵਨ

ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ 

ਬਾਇਜ਼ਾ ਬਾਈ ਦਾ ਜਨਮ ਕਾਗਲ, ਕੋਲਹਾਪੁਰ ਵਿੱਚ 1784 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਸੁੰਦਰਬਾਈ ਅਤੇ ਸੱਖਾਰਮ ਘਾਟ (1750-1809), ਕਾਗਲ ਦੇ ਦੇਸ਼ਮੁਖ, ਕੋਲਾਹਪੁਰ ਦੇ ਭੌਂਸਲੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਅਮੀਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਫਰਵਰੀ 1798 ਵਿੱਚ ਪੂਨਾ ਵਿੱਚ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦੌਲਤ ਰਾਓ ਸਿੰਧੀਆ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸਦੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪਤਨੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਇਜ਼ਾ ਬਾਈ ਅਤੇ ਦੌਲਤ ਰਾਓ ਦੇ ਕਈ ਬੱਚੇ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।

ਉਹ ਇੱਕ ਘੋੜਸਵਾਰ ਔਰਤ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਬਰਛੇ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮਰਾਠਾ ਯੁੱਧਾਂ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਅਸਾਏ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਵੈਲਿੰਗਟਨ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਡਿਊਕ, ਆਰਥਰ ਵੈਲੇਸਲੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਲੜੀ।[6]

ਸਿੰਧੀਆ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਲਈ ਬਾਈਜ਼ਾ ਬਾਈ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਸਿੰਧੀਆ ਦੇ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਇੱਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁੱਖ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।[7]

ਉਸਨੇ ਸਿੰਧੀਆ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਲਈ ਉੱਚ ਅਹੁਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ।[3] ਸਖਾਰਾਮ ਨੂੰ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦਾ ਦੀਵਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।[4] ਉਸ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੋਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਦੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਰਾਜੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ। ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਮਰਾਠਾ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੀਆ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨਾਲ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਸੰਧੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਾਸਨ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[4] ਉਸੇ ਸੰਧੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਬਾਈਜ਼ਾ ਬਾਈ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ 200,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।[7] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਫੰਡਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।[8] 1813 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਹਿੰਦੂਰਾਓ ਜੈਸਿੰਘਰਾਓ ਘਾਟਗੇ ਨੂੰ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦਾ ਦੀਵਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 1816 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਚਾਚਾ ਬਾਬਾਜੀ ਪਾਟਣਕਰ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹੁਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[4]

ਬਾਈਜ਼ਾ ਬਾਈ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਰੁਖ਼ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਵਾ ਬਾਜੀ ਰਾਓ II ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਦੌਲਤ ਰਾਓ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮੰਗਾਂ ਮੰਨ ਲਈਆਂ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਾਇਰਤਾ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸਿੰਧੀਆ ਦੇ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਅੱਗੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਵੀ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਸੀ।[9]

1809 ਤੱਕ, ਸਰਜੇਰਾਓ ਸਖਾਰਾਮ ਘਾਟਗੇ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਅਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਰਿਹਾ। ਉਸਦੇ ਕਈ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦਿਓਬਾ ਗਵਾਲੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।[10] 1809 ਵਿੱਚ, ਦੌਲਤ ਰਾਓ ਨਾਲ ਸਰੀਰਕ ਝਗੜੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਖਾਰਾਮ ਘਾਟਗੇ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[10] ਬਾਈਜ਼ਾ ਬਾਈ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਕਿ ਗਵਾਲੀ ਨੇ ਅਪਰਾਧ ਨੂੰ ਉਕਸਾਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ, ਦੌਲਤ ਰਾਓ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 1812 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।[11]

ਬੈਂਕਰ

ਪਿਛੋਕੜ

ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਵਪਾਰੀ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਰਵਉੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਗਈ, ਉਹ ਮੂਲ ਭਾਰਤੀ ਵਪਾਰੀ ਬੈਂਕਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਭਾਰਤੀ ਵਪਾਰੀ ਬੈਂਕਰਾਂ ਨੇ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਬਜ਼ਾ ਭਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਚਾਲਾਂ ਸਿੰਧੀਆ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੈਲਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਉਹ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਰਾਠਾ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ।[12]

ਜਦੋਂ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਘੁਸਪੈਠ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਰੋਧ ਜੁਟਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਇਹ ਵਪਾਰੀ ਬੈਂਕਰ ਸਥਾਨਕ ਵਪਾਰਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਸਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਵੀ ਸਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਫੀਮ ਵਿੱਚ, ਜਿਸਨੇ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ।[13]

ਵਿੱਤਦਾਤਾ

ਬਾਈਜ਼ਾ ਬਾਈ ਸਿੰਧੀਆ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਚਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। 1810 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਿੱਤਦਾਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਪੈਸੇ ਉਧਾਰ ਦੇਣ, ਐਕਸਚੇਂਜ ਦੇ ਬਿੱਲਾਂ ਅਤੇ ਸੱਟੇਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਬਣਾਇਆ। [13] ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਜੈਨ, ਜੋ ਕਿ 1800 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਰਤੀ ਵਿੱਤ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਸੀ। [14]

ਉਜੈਨ ਵਿੱਚ, ਬਾਈਜ਼ਾ ਬਾਈ ਦੋ ਬੈਂਕਿੰਗ ਫਰਮਾਂ ਦੀ ਮੁਖੀ ਸੀ: ਨਾਥਜੀ ਕਿਸ਼ਨ ਦਾਸ ਅਤੇ ਨਾਥਜੀ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ। ਉਸਦੇ ਅਤੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਵਿਚਕਾਰ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਬੈਂਕਿੰਗ ਘਰ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪੱਤਰ ਵਿਹਾਰ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ "ਫਰਮ ਦਾ ਨਾਮ [ਗੁੰਮ] ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ"। [15]

ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਈਜ਼ਾ ਬਾਈ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੰਟਰੋਲ ਲਈ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਰੀਜੈਂਸੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਦੀ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਸਮਝ ਆਵੇ। 1827 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 10,000,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸਨੇ 8 ਮਿਲੀਅਨ ਉਧਾਰ ਦਿੱਤੇ। ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਰਜ਼ਾ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੂਲ ਅਤੇ ਵਿਆਜ ਉਸਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੋਣਗੇ। ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਮਨੀ ਰਾਮ ਤੋਂ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਬਾਈਜ਼ਾ ਬਾਈ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਹੋਰ ਕੋਈ ਕਰਜ਼ਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਅਫੀਮ ਦੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ; ਹੁਣ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਈਜ਼ਾ ਬਾਈ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ਾ ਅਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ, ਉਹ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਬੈਂਕ ਵਿੱਚ ਫੰਡ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਈ। [16]

ਬਰਮਾ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਫੰਡ ਦੇਣ ਲਈ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕਰਜ਼ਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਮੇਜਰ ਸਟੀਵਰਟ, ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਚਾਲ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਗਰੀਬ ਸੀ।[6]

ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ

ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਜਰਨਲ

• Beveridge, Henry (1861). A Comprehensive History of India, Civil, Military, and Social, from the First Landing of the English to the Suppression of the Sepoy Revolt: Including an Outline of the Early History of Hindoostan, Volume III. London: Blackie and Son. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Chaurasia, R.S. (2004). History of the Marathas. New Delhi: Atlantic. ISBN 81-269-0394-5. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Dongray, Keshavrao Balwant (1935). In Touch with Ujjain. Gwalior: Alijah Darbar Press. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Farooqui, Amar (1998). Smuggling as Subversion: Colonialism, Indian Merchants, and the Politics of Opium, 1790-1843. Oxford: Lexington Books. ISBN 0-7391-0886-7. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Farooqui, Amar (2000). "From Baiza Bai to Lakshmi Bai: The Sindia State in the Early Nineteenth Century and the Roots of 1857". In Pati, Biswamoy. Issues in Modern Indian History: For Sumit Sarkar. Popular Prakashan. ISBN 81-7154-658-7. 
• Farooqui, Amar (2011). Sindias and the Raj: Princely Gwalior c. 1800-1850. Delhi: Primus. ISBN 978-93-80607-08-5. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Goel, Neeraj (2015). "An Empress of Gwalior State" (PDF). New Man International Journal of Multidisciplinary Studies. 2 (5). ISSN 2348-1390. Archived from the original (PDF) on 2018-02-10. Retrieved 2018-02-14. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (help); Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
• Malleson, G.B. (1875). An Historical Sketch of the Native States of India in Subsidiary Alliance with the British Government. London: Longmans, Green & Co. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Mount, Ferdinand (2015). Tears of the Rajas: Mutiny, Money and Marriage in India 1805-1905. Simon & Schuster. ISBN 978-1471129452. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Murray, John (1911). A Handbook for Travellers in India, Burma and Ceylon. London. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)CS1 maint: location missing publisher (link)
• Rotaru, Julieta (2012). "Gaṇeśa Bhaṭta Dādā Gore, an Atharvavedin Revivalist of the 19th Century" (PDF). Biblioteca Bucureştilor. XV. Metropolitan Library of Bucharest. Archived from the original (PDF) on 2018-02-10. Retrieved 2018-02-14. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (help); Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
• Sengupta, Nandini (2007). "The British Woman Traveller in India: Cultural Intimacy and Interracial Kinship in Fanny Parks's Wanderings of a Pilgrim in Search of the Picturesque". In Towheed, Shafquat. New Readings in the Literature of British India, c. 1780-1947. Stuttgart: ibidem. ISBN 978-3-8382-5673-3. https://books.google.co.uk/books?id=qFcxBgAAQBAJ. 
• Sherring, Matthew Atmore (1868). The Sacred City of the Hindus: An Account of Benares in Ancient and Modern Times. Trübner & Company. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Struth, Elissa Vann (2001). Splitting the Stereotype: Reading Women in Colonial Texts (M.A. thesis). University of British Columbia. {{cite thesis}}: Invalid |ref=harv (help)

ਅਖ਼ਬਾਰ

• "Bombay Mails". Nottinghamshire Guardian. No. 922. 11 September 1863. {{cite news}}: Invalid |ref=harv (help)
• "A Remarkable Character Deceased". The New York Times. 13 September 1863. {{cite news}}: Invalid |ref=harv (help)
• "हरियाली की ओट में बैजाताल". Dainik Bhaskar (in Hindi). 15 August 2014. Retrieved 24 December 2016. {{cite news}}: Invalid |ref=harv (help)CS1 maint: unrecognized language (link) CS1 maint: Unrecognized language (link)