ਮੰਜੂਸ਼ਾਸ ਕਲਾ
ਮੰਜੂਸ਼ਾਸ ਇਕ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਬਕਸਿਆਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਠ ਥੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਬਾਂਸ, ਜੂਟ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਇਹਨਾ ਬਕਸੇਆ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਚਰਿੱਤਰ ਉਕੇਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾ ਬਕਸਿਆਂ ਨੂੰ ਬਿਸ਼ਹਰੀ ਪੂਜਾ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸੱਪ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਤਿਉਹਾਰ ਜੋ ਕਿ ਭਾਗਲਪੁਰ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਖੇਤਰਾਂ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮੰਜੂਸ਼ਾ ਕਲਾ ਅੰਗ ਖੇਤਰ ਦੀ ਲੋਕ ਕਲਾ ਹੈ ਜੋ ਬਿੁਲਾ-ਬਿਸ਼ਾਰੀ ਦੀ ਲੋਕ-ਕਥਾ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ, ਅੰਗ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇ ਵਿੱਚ ਭਾਗਲਪੁਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਮੁਲਤਾ ਇਹ ਬਿਹਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਲਾ ਹੈ। ਮੰਜ਼ੂਸ਼ ਕਲਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਲਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਕੋ ਇਕ ਕਲਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਨਾਲ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਲੜੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ. ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਕ੍ਰੋਲ ਪੇਂਟਿੰਗ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਤਪਤੀ[ਸੋਧੋ]
ਮੰਜੂਸ਼ਾ ਕਲਾ ਜਾਂ ਅੰਗਿਆ ਕਲਾ ਕਲਾ ਅੰਗ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਮੌਜੂਦਾ ਦਿਨ ਬਿਹਾਰ, ਝਾਰਖੰਡ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ) ਵਿਚ ਉਪਜੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਬਿਹੂਲਾ-ਵਿਸ਼ਹਾਸਰੀ ਪੂਜਾ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਅਗਸਤ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੱਪ ਦੇਵਤੇ (ਨਾਗ) ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[1] ਮੰਜੂਸ਼ਾਸ ਕਲਾ ਭਾਗਲਪੁਰ, ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਲੋਕ ਕਲਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ 7 ਵੀਂ ਸਦੀ toਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ।
ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
ਜਾਣਕਾਰਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਧੀਆਂ ਮੇਨਾ, ਭਵਾਨੀ, ਦੇਵੀ, ਪਦਮਾ ਅਤੇ ਜਯਾ ਜੋ ਕਿ ਬਿਸ਼ਹਾਰੀ (ਭਾਵ "ਜ਼ਹਿਰ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ") ਦੇ ਤੋਰ ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਿਆ ਸਨ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਬਿਸ਼ਹਾਰੀ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਕਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੰਭਰ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਮਲਕ ਜਾਤੀ ਦੇ ਦੋ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕੁੰਭਰ ਜਾਤ ਮੰਜੂਸਾ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਮਟਕੇ ਬਣਾਉਦੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਤੇ ਮੰਜੂਸਾ ਕਲਾ ਦੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਲਕ ਦੀ ਜਾਤੀ ਅਸਲ ਵਿਚ "ਮੰਝਾਸੇ" ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਢਾਂਚੇ 'ਤੇ ਮੰਜੂਸਾ ਕਲਾ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇਹਨਾ ਦੋਵਾ ਤੋਂ।ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਜਾਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਹੇ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਮਟਕੇ ਬਣਾਉਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਿਰਫ ਦੋ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਬਚੇ ਹਨ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਕਲਾ ਦਾ ਜਿੰਦਾ ਰਖੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਪੰਡਤ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀਢੀ ਅਤੇ ਬਸੰਤ ਪੰਡਤ ਸਿਰਫ ਮੰਦਰਾ ਵਾਸਤੇ ਮੰਜੂਸਾ ਕਲਾ ਬਣਾਉਦੇ ਸੀ, ਇਸ ਸੇਵਾ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖਰਚਾ ਪਿੰਡ ਚੁਕਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਕਲਾ ਭਾਗਲਪੁਰ ਵਿੱਚ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ 1931 -48 ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਕਲਾ ਭਾਗਲਪੁਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ. ਏਸ ਸਮੇ ਦੋਰਾਨ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਇੱਕ ਆਈ ਸੀ ਏਸ ਅਫਸਰ ਡਬਲਯੂ. ਜੀ ਆਰ੍ਚਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਮਧਬਨੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਮੰਜੂਸ਼ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਜਾਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।ਉਹ ਨੂੰ ਕਲਾ ਦੇ ਇਸ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਡਬਲਿਊ.ਜੀ.ਆਰ੍ਚਰ ਨੇ ਮੰਜੂਸਾ ਕਲਾ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਇੰਡੀਆ ਆਫ਼ਿਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਹ ਆਰਚਰ ਕੁਲੈਕਸ਼ਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਈ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੰਜੂਸਾ ਕਲਾ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਉਸ ਸਮੇ ਪਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਕਲਾ ਦੇ ਕਾਰੀਗਰ ਫਲ ਫੁੱਲ ਨਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅੰਤਰਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੰਜੂਸ ਕਲਾ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਲਗੀ ਅਤੇ ਇਹ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ।
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ "Angika Art". Archived from the original on 2011-01-21. Retrieved 2017-04-28.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help)
ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਨ[ਸੋਧੋ]
- Kossak , Steven (1997). Indian court painting, 16th-19th century.. New York: The Metropolitan Museum of Art. ISBN 0870997831. (see index: p. 148-152)
- Rajiva Kumar Sinha , OP Pandey (2012). Manjusha Art: Reflections in Folk Lore, Trade & Regional History. Delhi: Shivalik Prakashan. ISBN 8188808881.