ਵਰਲੀ
ਵਾਰਲੀ ਜਾਂ ਵਰਲੀ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਕਬੀਲਾ (ਆਦੀਵਾਸੀ) ਹੈ,[1] ਜੋ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ - ਗੁਜਰਾਤ ਸਰਹੱਦ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਹਾੜੀ ਅਤੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੋਕ ਭੀਲ ਕਬੀਲੇ ਦੀ ਉਪ-ਜਾਤੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।[2][1] ਵਾਰਲੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣੀਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਜੀਵਨ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ। ਵਾਰਲੀ ਅਣਲਿਖਤ ਵਰਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਵਾਰਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਉਪ ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੁਰਦੇ ਵਰਲੀ, ਡਾਵਰ ਵਰਲੀ।
ਜਨਸੰਖਿਆ[ਸੋਧੋ]
ਵਾਰਲਿਸ ਉੱਤਰੀ ਪਾਲਘਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਜਵਾਹਰ, ਵਿਕਰਮਗੜ, ਮੋਖੜਾ, ਦਾਹਾਨੂ ਅਤੇ ਤਾਲਾਸਾਰੀ ਤਾਲੁਕਾਂ, ਨਾਸਿਕ ਅਤੇ ਧੂਲੇ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਨੰਦੂਰਬਾਰ ਦੇ ਨਵਾਪੁਰ ਤਾਲੁਕਾ, ਵਲਸਾਡ, ਡਾਂਗਾਂ, ਨਵਸਾਰੀ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸੂਰਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ,[3] ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਦਮਨ ਅਤੇ ਦੀਵ।[4]
ਭਾਸ਼ਾ[ਸੋਧੋ]
ਵਾਰਲੀ ਵਰਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਰਾਠੀ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਭੀਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ।
ਵਰਲੀ ਨੂੰ ਗਰੀਅਰਸਨ (ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਰਵੇਖਣ) ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਏ.ਐਮ. ਘਾਟਗੇ (ਥਾਣਾ ਦੀ ਵਾਰਲੀ, ਭਾਗ 2) ਦੁਆਰਾ ਮਰਾਠੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਰਾਠੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਰਵੇਖਣ ਦਾ VII)
ਵਾਰਲੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ[ਸੋਧੋ]
ਦ ਪੇਂਟਡ ਵਰਲਡ ਆਫ਼ ਦ ਵਾਰਲਿਸ ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਡਾਲਮੀਆ ਨਾਮਕ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰਲੀ 2500 ਜਾਂ 3000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਚੱਲੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਲ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ 500 ਅਤੇ 10,000 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਵਿਚਕਾਰ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਭੀਮਬੇਟਕਾ ਦੇ ਰੌਕ ਸ਼ੈਲਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹਨ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ: ਇੱਕ ਚੱਕਰ, ਇੱਕ ਤਿਕੋਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਰਗ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਮੋਨੋਸਿਲੈਬਿਕ ਸਨ। ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਤਿਕੋਣ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿਰੀਖਣ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਚੱਕਰ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਦਰਮਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਿਕੋਣ ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਨੁਕਤੇਦਾਰ ਰੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਵਰਗ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਤਰਕ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਢ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਘੇਰਾ ਜਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਇੱਕ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਰੇਕ ਰਸਮੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਮਨੋਰਥ ਵਰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ "ਚੌਕ" ਜਾਂ "ਚੌਕਟ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਆਦਾਤਰ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਦੇਵਚੌਕ ਅਤੇ ਲਗਨਾਚੌਕ । ਦੇਵਚੌਕ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਅਸੀਂ ਪਾਲਾਘਟਾ, ਮਾਤਾ ਦੇਵੀ, ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ।[5] ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਪੁਰਸ਼ ਦੇਵਤੇ ਵਾਰਲੀ ਵਿਚ ਅਸਾਧਾਰਨ ਹਨ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਰਸਮੀ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਮਨੋਰਥ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀ, ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਨਾਚਾਂ, ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਦੋ ਤਿਕੋਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ; ਉਪਰਲਾ ਤਿਕੋਣ ਤਣੇ ਨੂੰ ਅਤੇ ਹੇਠਲਾ ਤਿਕੋਣ ਪੇਡੂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਥਿਰ ਸੰਤੁਲਨ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਅਤੇ ਜੋੜੇ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਐਨੀਮੇਟ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਹਾਰਕ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਕ ਫਾਇਦਾ ਹੈ।
ਪੇਅਰਡ ਡਾਊਨ ਚਿੱਤਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਇੱਕ ਮੁੱਢਲੀ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਸਮੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੰਧਾਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਗੋਬਰ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਹਨ, ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਲਾਲ ਓਚਰ ਬੈਕਗ੍ਰਾਉਂਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਾਰਲੀ ਆਪਣੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਿੱਟਾ ਰੰਗ ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਪੇਸਟ ਅਤੇ ਗਮ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਪੇਂਟਬਰਸ਼ ਵਾਂਗ ਕੋਮਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅੰਤ 'ਤੇ ਚਬਾਉਣ ਵਾਲੀ ਬਾਂਸ ਦੀ ਸੋਟੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਸਿਰਫ ਖਾਸ ਮੌਕਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਆਹਾਂ ਜਾਂ ਵਾਢੀ ਲਈ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਿਯਮਤ ਕਲਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੀ ਘਾਟ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੱਚੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਸੀ। ਪਰ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਰੀਤੀ ਕਲਾ ਨੇ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਮੋੜ ਲੈ ਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਜੀਵਿਆ ਸੋਮਾ ਮਾਸ਼ੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬਾਲੂ ਮਾਸ਼ੇ ਨੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਸਮ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਕਲਾਤਮਕ ਸ਼ੌਕ ਕਾਰਨ। 2010 ਵਿੱਚ ਕੋਕਾ-ਕੋਲਾ ਦੀ 'ਕਮ ਹੋਮ ਆਨ ਦੀਵਾਲੀ' ਵਿਗਿਆਪਨ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਵਾਰਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਾਰਲੀ ਕਬੀਲੇ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਸੀ।[6]
ਕਬਾਇਲੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬੌਧਿਕ ਸੰਪਤੀ[ਸੋਧੋ]
ਵਾਰਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬੌਧਿਕ ਜਾਇਦਾਦ ਹੈ। ਅੱਜ, ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਕਬਾਇਲੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਰਵਾਇਤੀ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਫੌਰੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਬੌਧਿਕ ਸੰਪੱਤੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਆਦਿਵਾਸੀ ਗੈਰ-ਲਾਭਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ "ਆਦਿਵਾਸੀ ਯੁਵਾ ਸੇਵਾ ਸੰਘ" ਨੇ 2011 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਹੁਣ, ਵਾਰਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਬੌਧਿਕ ਸੰਪੱਤੀ ਅਧਿਕਾਰ ਐਕਟ ਦੇ ਤਹਿਤ ਇੱਕ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸੰਕੇਤ ਨਾਲ ਰਜਿਸਟਰਡ ਹੈ। ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਦਮਤਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਵਾਰਲੀ ਆਰਟ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਵਾਰਲੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕੰਪਨੀ ਹੈ।
ਸੱਭਿਆਚਾਰ[ਸੋਧੋ]
ਵਾਰਲੀ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਰਧ-ਖਾਣਜਾਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਛੋਟੇ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਇੱਕ ਮੁਖੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਹਾਲੀਆ ਜਨਸੰਖਿਆ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੇ ਅੱਜ ਵਾਰਲੀ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਕਣਕ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਵਾਰਲੀ ਔਰਤਾਂ ਵਿਆਹੁਤਾ ਹੋਣ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਵਜੋਂ ਅੰਗੂਠੀਆਂ-ਮੁੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹਾਰ ਪਹਿਨਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਵਾਰਲੀ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।[7]
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ 1.0 1.1 Division, Publications. Yojana July 2022 (English): A Development Monthly (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Publications Division Ministry of Information & Broadcasting.
- ↑ Gazetteer of the Bombay Presidency (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Government Central Press. 1880.
- ↑ Census of India 2001, The Scheduled Tribes of Gujarat
- ↑ Census of India 2001, The Scheduled Tribes of Dadra and Nagar Haveli.they are now dead .
- ↑ Tribhuwan, Robin D.; Finkenauer, Maike (2003). Threads Together: A Comparative Study of Tribal and Pre-historic Rock Paintings. Delhi: Discovery Publishing House. pp. 13–15. ISBN 81-7141-644-6.
- ↑ "Coca-Cola India celebrates ancient Warli folk art form - Launches". Business Standard India. 12 October 2010.
- ↑ Winston, Robert, ed. (2004). Human: The Definitive Visual Guide. New York: Dorling Kindersley. p. 438. ISBN 0-7566-0520-2.
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ[ਸੋਧੋ]
- ਵਾਰਲੀ ਕਲਾ ਮੁੱਖ ਪੰਨਾ ਵਾਰਲੀ ਕਲਾ ਕਬਾਇਲੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬੌਧਿਕ ਸੰਪਤੀ ਹੈ
- ਵਾਰਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਲਾ
- ਵਾਰਲਿਸ ਅਤੇ ਧਨਗਰ: ਕਾਮਨਜ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗ
- ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਵਾਰਲੀ ਕਲਾ ਦਾ ਵਾਰਲੀ ਲੋਕ ਪੇਂਟਿੰਗ ਸੰਖੇਪ
- ਕੇਵੀ ਸੇਵ ਦੁਆਰਾ ਵਾਰਲਿਸ Archived 2019-05-11 at the Wayback Machine.
ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਨਾ[ਸੋਧੋ]
- ਡਾਲਮੀਆ, ਯਸ਼ੋਧਰਾ, (1988)। ਵਾਰਲਿਸ ਦੀ ਪੇਂਟਡ ਵਰਲਡ: ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵਾਰਲੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਰਸਮ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ: ਲਲਿਤ ਕਲਾ ਅਕਾਦਮੀ ।
- ਦਾਂਡੇਕਰ, ਅਜੈ (ਐਡੀ.) (1998)। ਵਾਰਲਿਸ ਦੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਤੇ ਲੋਗੋਜ਼: ਏ ਟ੍ਰਾਈਬਲ ਵਰਲਡਵਿਊ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ: ਕੰਸੈਪਟ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਕੰਪਨੀ, .