ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ
ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ (Dialectic) ਇੱਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੰਕਲਪ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ-ਵਿਕਾਸੀ ਪੱਧਤੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚਾਰ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਸਮੇਤ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਭਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।[1]
ਇਤਿਹਾਸ
[ਸੋਧੋ]ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਰੰਭਕ ਰੂਪ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ। ਅਰਸਤੂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਲੀਆ ਦੇ ਜੇਨੋਂ (Zeno of Elia) ਇਸ ਪੱਧਤੀ ਦੇ ਮੋਢੀ ਸਨ।
ਇਸਨੂੰ ਅਤਿਅੰਤ ਸੁਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਦਿੱਤਾ। ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਜਵਾਬ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਸਮੱਸਿਆ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੱਲ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਵੱਧਦੇ ਜਾਣਾ ਇਸ ਪੱਧਤੀ ਦੀ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਅਫਲਾਤੂਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਕਰਾਤ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਪੱਧਤੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਸਨ। ਅਫਲਾਤੂਨ ਨੇ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪਰਮਗਿਆਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰਵਾਦ ਦਾ ਸਿੱਧਾਂਤ ਇਸ ਪੱਧਤੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਗਿਆਨ ਮੀਮਾਂਸਾ ਅਤੇ ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ। ਅਫਲਾਤੂਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਤੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਸਪਸ਼ਟਤਮ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਪਰਮਗਿਆਨ ਹੈ।
ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਤਾਰਕਿਕ ਰੂਪ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਤਰਕ ਪੱਧਤੀ ਸਧਾਰਨ ਲੋਕਮਤ ਸੰਮਤ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਅਰੰਭ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਆਦਿ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜਾਂਚ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਖੋਜ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਮਸਿਅਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਜਿਆਦਾ ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਆਧੁਨਿਕ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਆਤਮਕ ਜਗਤ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਜਗਤ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ, ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਜਗਤ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਕਾਂਟ ਨੇ ਇਸ ਪੱਧਤੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀਸ਼ਾਸਤਰ, ਰੱਬ ਅਤੇ ਅਮਰਤਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਕਾਂਟ ਨੇ ਪਿਉਰ ਤਰਕ, ਤਰਕਾਭਾਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਪੱਧਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੇਸ਼ਕਾਲ ਪਿਛਲੇ ਸਥਿਤ ਜਗਤ ਉੱਤੇ ਹੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਇਸਨੂੰ ਪਰਮਾਰਥਿਕ ਸੱਚਾਈਆਂ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਤਰਕ, ਤਰਕਾਭਾਸ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵਾਤੀਤ ਭ੍ਰਮ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਆ ਖੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਕਾਂਟ ਦੀ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੀਗਲ ਨੇ ਚੁੱਕਿਆ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਹੀਗਲ ਹੀ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ ਤਰਕ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਰਜਮਾਨ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਮਨਨਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਾਂ ਆਮ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਦ, ਖੰਡਨ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਸੰਜੋਗ ਦੇ ਵੱਲ ਉਨਮੁਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੰਜੋਗ ਜਾਂ ਸੰਵਾਦ, ਵਾਦ ਅਤੇ ਖੰਡਨ ਦੀ ਉੱਚਤਰ ਏਕਤਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਦੋਨਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਦੋਨੋਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉੱਨਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਥੇ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਹੀਗਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮ ਸੱਚ ਜਾਂ ਨਿਰਪੇਖ ਸੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੀਗਲ ਦੇ ਤਰਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਪੱਧਤੀ ਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਲਈ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੱਧਤੀ ਦਾ ਮੂਲ ਤੱਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੱਧਤੀ ਹਰ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਨਿਖੇਧ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੁਆਰਾ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਨਿਖੇਧਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਉਹ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਵੱਲ ਹੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹੀਗਲ ਨੇ ਪਰਮ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਰਮ ਵਿਚਾਰ ਵਸਤੂ ਸੱਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਲਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਮੂਰਤ, ਦੇਸ਼ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਰੇ ਅਤੇ ਸਰਵਵਿਆਪੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹੀਗਲ ਦਾ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਤਰਕ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਆਤਮਾ, ਚੇਤਨਾ ਜਾਂ ਨਿਰਗੁਣ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਬਜਾਏ, ਜੇਕਰ ਉਸਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਅਰਥਵਾਨ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਇਸੇ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਹੀਗਲ ਨੇ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਨੂੰ ਸਿਰ ਪਰਨੇ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਜੋਰ ਖੜਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ ਨੂੰ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵਾਂ ਅਰਥ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸਨੂੰ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ ਕਹਿਣਾ ਜਿਆਦਾ ਉਪਯੁਕਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕੁਦਰਤ, ਭੌਤਿਕ ਜਗਤ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸ ਹੀ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਦੇ ਅਸਲੀ ਨਕਸ਼ ਹਨ। ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਗਤੀ ਖੁਦ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ ਮੰਨੀ ਗਈ। ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਤਬਦੀਲੀ ਹੀ ਪਰਮ ਸੱਚ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਕਾਲ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਮਰ ਸੱਤਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਤਪੱਤੀ, ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼, ਇਹ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਦਰਸ਼ਨ ਆਪ ਮਨ ਦੀ ਚਿੰਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਹੈ। ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਗਤੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ। ਚਾਹੇ ਇਹ ਗਤੀ ਬਾਹਰਲੇ ਜਗਤ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਚਾਹੇ ਆਂਤਰਿਕ ਮਨ ਦੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਗਤੀਆਂ ਦਾ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਧਿਐਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਤਰਕ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਵਸਤੂ ਗਿਆਨਮੀਮਾਂਸਾ ਅਧਿਐਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਿਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਸਰੂਪ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬਗ਼ਾਵਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਵਰੋਧ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਅਤੀਤ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ ਆਵ੍ਰਿਤੀ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਨਿਖੇਧ ਦਾ ਨਿਖੇਧ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ, ਏਂਗਲਜ ਅਤੇ ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਕੁਦਰਤ, ਇਤਹਾਸ, ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼, ਗਿਆਨਮੀਮਾਂਸਾ ਆਦਿ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸੀ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ
[ਸੋਧੋ]- ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ
- ਮਾਰਕਸਵਾਦ
- ਫਰੈਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ਼
- ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਲੈਨਿਨ
- ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ
- ਸ਼ਰੀਪਾਦ ਅਮ੍ਰਿਤ ਡਾਂਗੇ
- ਮੋਹਿਤ ਸੇਨ
- ਪੂਰਨ ਚੰਦ ਜੋਸ਼ੀ
- ਐਨਟੋਨੀਓ ਗਰਾਮਸ਼ੀ