ਸਮੱਗਰੀ 'ਤੇ ਜਾਓ

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੁਗ਼ਲ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਤੋਂ

ਅਰਲੀ ਮੁਗਲ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ 1621 ਤੋਂ 1653 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਸੀ।

ਮੁਗਲ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
ਮੁਗਲ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
ਮਿਤੀ1621-1653
ਥਾਂ/ਟਿਕਾਣਾ
ਪੰਜਾਬ
ਨਤੀਜਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ
Belligerents
ਅਕਾਲ ਸੈਨਾ (ਸਿੱਖ)
ਮਦਦ ਕੀਤੀ
ਕਾਂਗੜਾ ਰਾਜ		 ਮੁਗਲ ਰਾਜ
Commanders and leaders
ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ
Guru Hargobind
Guru Har Rai
ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ
Tyag Mal
Baba Praga
Bhai Mathura
Bhai Parasram †
Bhai Saktu †
Bhai Bidhi Chand
Bhai Mokal
Bhai Jattu
Bhai Jagna
Bhai Singha †
Bhai Mohna †
Bhai Kalyana
Bhai Kirat Bhatt
Bhai Bhanno †
Bhai Peda Das †
Rao Balllu †
Bhai Jetha †
Bhai Jati Mal (ਜ਼ਖ਼ਮੀ)
Bhai Amiya
Bhai Mehar Chand
Baba Gurditta
Bhai Lakhu †
Bhai Desu †
Bhai Sohela †
Bhai Gaura
Assisted by
Rai Jodh (ਜ਼ਖ਼ਮੀ)		 ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ
Jahangir I
Shah Jahan I
ਮੁਗਲ ਵਜ਼ੀਰ
Ghulam Rasul Khan (ਜ਼ਖ਼ਮੀ)
Kale Khan †
Qutab Khan †
Abdul Khan †
Lala Beg †
ਮੁਗਲ ਜਰਨੈਲ
Nabi Bakhsh †
Mohammad Khan †
Bairam Khan †
Balwand Khan †
Ali Bakhsh †
Iman Bakhsh †
Nabi Bakhsh †
Karim Bakhsh †
Ratan Chand †
Karam Chand †
Mukhlis Khan †
Shamas Khan †
Murtaza Khan †
Mustafa Khan †
Anwar Khan †
Sultan Beg †
Sayyad Muhammad †
Kamar Beg †
Kasam Beg †
Samas Beg †
Kabul Beg †
Painda Khan  †
Anwar Khan †
Azmat Khan †
Khoja Anwar †
Ahmad Khan †
Fateh Khan †
Zafat Khan
Jamal Khan
Muhammad Yarbeg Khan †
Casualties and losses
1,900+-2,200+[1][2][3]
500 Kangra Soldiers[2]		 107,100+-153,100+[4][5][3][6][2][7][8]

ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ

[ਸੋਧੋ]

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਨੂੰ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਹੀ ਜੰਗੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। [9] ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਕਾਲ ਸੈਨਾ 15 ਜੂਨ 1606 ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈ ਸੀ [10] [11] [12] ਅਕਾਲ ਸੈਨਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ। [13] ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਫੌਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ "ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ" ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਰਬਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। [14] [15] ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਦਿੱਲੀ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨਾਲ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਗਏ। ਦੋਵੇਂ ਨੇੜੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਇਕੱਠੇ ਆਗਰਾ ਚਲੇ ਗਏ। [16] 1609 ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਵਿਵਾਦਿਤ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। [17] ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 52 ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [18] ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਨੇ ਅਕਾਲ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਹਾਂਗੁਰ ਨਾਲ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸਬੰਧ ਬਣਾਏ ਰੱਖੇ। [17]

ਮੁਗਲ ਗਵਰਨਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜਾਈ

[ਸੋਧੋ]

ਸੰਨ 1621 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ ਰੋਹੀਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਜਗੀਰ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਾਕੇ ਵਿੱਚ ਚੰਦੂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ, ਨੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਿੰਦਣਯੋਗ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਚੰਦੂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ, ਰਤਨ ਚੰਦ ਅਤੇ ਕਰਮ ਚੰਦ, ਨੇ ਇਹ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਅਬਦੁਲ ਖਾਨ ਨੂੰ ਫੌਜ ਭੇਜਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਅਬਦੁਲ ਖਾਨ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ 15,000 ਦੀ ਫੌਜ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਲਈ। ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਸਨ: ਅਬਦੁਲ ਖ਼ਾਨ, ਨਬੀ ਬਖ਼ਸ਼, ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ, ਬੈਰਮ ਖ਼ਾਨ, ਬਲਵੰਦ ਖ਼ਾਨ, ਅਲੀ ਬਖ਼ਸ਼, ਇਮਾਨ ਬਖ਼ਸ਼, ਨਬੀ ਬਖ਼ਸ਼, ਕਰੀਮ ਬਖ਼ਸ਼, ਰਤਨ ਚੰਦ ਅਤੇ ਕਰਮ ਚੰਦ। ਅਲੀ ਅਤੇ ਨਬੀ ਬਖਸ਼ ਅਬਦੁਲ ਖਾਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਲਧਾਰ ਤੋਂ ਰੋਹੀਲਾ ਤੱਕ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। ਸਿੱਖ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਘੱਟ ਸਨ। ਸਖ਼ਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਮੁਗਲ ਜਰਨੈਲ 14,000 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਤ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਪਰਸਰਾਮ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਕਤੂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਅਕਾਲ ਸੈਨਾ ਦੇ ਦੋ ਜਰਨੈਲ ਸਨ। [19] [20] [21] [4]

ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈਆਂ

[ਸੋਧੋ]

ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਸੈਨਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 13 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਕੋਈ ਰੁਝੇਵੇਂ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ 1627 ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਿਆ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਨਿੱਜੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ। ਉਹ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਸੀ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਮਸਜਿਦ ਬਣਵਾਈ। [22] 1632 ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਧਾਰਮਿਕ ਨੀਤੀ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸਲਾਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨਾ ਕਰੇ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਗੈਰ-ਇਸਲਾਮੀ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰੇ। [23] ਇਸ ਸਭ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣਾਅ ਵਧਾਇਆ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ

[ਸੋਧੋ]

1634 ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਜ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲੈ ਲਿਆ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ ਸੌਂਪਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਝੜਪ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੁਗਲ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਦਲ ਦਾ ਆਗੂ, ਫੌਜਦਾਰ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਨ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। [24] ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਫੌਜ ਭੇਜਣ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। [25]

ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ 7000 ਸਿਪਾਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜੇ। ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਨਾਲ ਸ਼ਮਸ ਖਾਨ, ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਖਾਨ ਅਤੇ ਮੁਸਤਫਾ ਖਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਬੇਟੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। [26] ਸਿਰਫ਼ 700 ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ। [27] ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਗੜੀ ਵਿਚ 25 ਸਿੱਖ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਲੜਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। [28] [29] ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਘਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਹ ਖਾਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਫਿਰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਭਾਈ ਭੰਨੋ ਅਕਾਲ ਸੈਨਾ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਸਨ। ਉਹ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰ ਫੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। [30] 7,000 ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਮਾਰੀ ਗਈ। [27] [31] ਇਸ ਲੜਾਈ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਇਆ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਅਜਿੱਤਤਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [30]

ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ

[ਸੋਧੋ]

ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। [25] ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਹੋਏ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਅਕਤੂਬਰ 1634 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਘੋੜੇ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਏ। ਘੋੜੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਘੋੜੇ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਲੈ ਆਏ। [27]  [25] ਕਾਗੜਾ ਦਾ ਰਾਜਾ ਰਾਏ ਜੋਧ ਉਸ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। [27] ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਗਾਇਬ ਹੋਣ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਿਸ ਦੀ ਹੈ? ਕਾਬੁਲ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਉੱਠਿਆ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਪੁਸ਼ਾਕ ਅਤੇ 35,100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ 4 ਹੋਰ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ: ਉਸਦਾ ਭਰਾ, ਕਮਰ ਬੇਗ, ਕਮਰ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ, ਕਾਸਮ ਬੇਗ, ਅਤੇ ਸ਼ਮਸ ਬੇਗ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਕਾਬੁਲ ਬੇਗ। [27] ਮੁਗ਼ਲ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਜਿੱਤ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਇਨਾਮਾਂ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਤਿਅੰਤ, ਹੱਡੀਆਂ-ਠੰਢੀਆਂ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਲਗਾਤਾਰ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। [27] ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗੜਾ ਦੇ 1,000 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ 3,000 ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਇੱਕ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਇੱਕ ਝੀਲ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। [32] [3] ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੇ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨਾਂ ਦਾ ਜਾਸੂਸ ਭੇਜਿਆ। ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਫੌਜ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਕੋਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਬਾਰੇ ਸੂਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਨੇ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਅਸੀਸ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਦੀ ਥਾਂ ਕਾਬਲ ਦਾ ਅਗਲਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣੇਗਾ। [27] [3]

ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ​4 1⁄215 ਅਕਤੂਬਰ, 1634 ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ। ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੇ ਕਮਰ ਬੇਗ ਨੂੰ 7000 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਕਮਾਬਰ ਬੇਗ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਜਿਸਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਅਤੇ ਰਾਏ ਜੋਧ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਏ ਜੋਧ ਆਪਣੀ 1,000 ਦੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਮਰ ਬੇਗ ਦੀ ਫੌਜ 'ਤੇ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਤੀਰਾਂ ਅਤੇ ਮਾਚਿਸ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਹਨੇਰੇ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿਚ ਕਮਰ ਬੇਗ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜ ਪਈ। ਕਮਰ ਬੇਗ ਨੂੰ ਰਾਏ ਜੋਧ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ 7000 ਦੀ ਪੂਰੀ ਫੌਜ 1 ਘੰਟੇ 12 ਮਿੰਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। [3] [27] ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਦੇ ਹੀ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਮਰ ਬੇਗ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਮਸ ਬੇਗ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਧੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਉਸਨੇ 7,000 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਅਤੇ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਸਨ। ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਸ ਬੇਗ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਯੋਧਾ ਭੇਜਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਨੂੰ 500-1500 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਭੇਜਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ ਅਤੇ ਲੜੀਆਂ। ਇਹ ਲੜਾਈ 1 ਘੰਟਾ 30 ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਚੱਲੀ। ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਨੇ ਸਮਸ ਬੇਗ ਨੂੰ ਅੱਧਾ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। [3] [27] ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਾਸਮ ਬੇਗ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਭਰਾ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਹੁਣ ਤੱਕ 7,000 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ 500 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਭੇਜਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਫੋਰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੰਗਠਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਾਸਮ ਬੇਗ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਫੌਜ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਰ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਬਚਿਆ। ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨੇ ਹੁਣ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਜੇਠਾ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ 4000 ਸਿਪਾਹੀ ਭੇਜੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੇਠਾ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਤੀਰ, ਗੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬਰਛੇ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਜੇਠਾ ਨੇ ਸਭ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਜੇਠਾ ਨੇ 48 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਖੂਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪੂਲ ਹੈ. [27] [3]

ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਬੇਗ ਨੇ ਤੀਰ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਉਹ ਜੇਠਾ ਨੇ ਕੱਟੇ। ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਸਖ਼ਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਬੇਗ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਅੱਧੀ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜੇਠਾ ਨੇ ਨਿਹੱਥੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦੂਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਲੱਤਾਂ-ਮੁੱਕੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗੇ। ਜੇਠਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਪਹਿਲਵਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਤਲਵਾਰ ਲੱਭੋ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਚੁੱਕੋ. ਜੇਠਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਮੁੱਕਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਜੇਠਾ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਬੇਗ ਨੇ ਜੇਠਾ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ। [3] ਜੇਠਾ ਜੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ “ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ” ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। [27] ਲਾਲਾ ਬੇਗ 3,000 ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ। ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਜਾਤੀ ਮੱਲ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਕੱਲੇ ਲੜਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਦੇ ਤੀਰ ਨਾਲ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਬੇਗ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਪੈਦਲ ਹੀ ਲੜਦੇ ਹਨ। ਬੇਗ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਮਲੇ ਨਾਕਾਮ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਹੀ ਝਟਕੇ ਵਿੱਚ ਬੇਗ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ। [27] [3] ਕਾਬੁਲ ਬੇਗ, ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਬਾਕੀ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਜਰਨੈਲ, ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ। ਬਿਧੀ ਚੰਦ, ਰਾਏ ਜੋਧ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਮੱਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆ ਗਈ ਸੀ, ਨੇ ਕਾਬਲ ਬੇਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੁਣ ਦੀ ਛੋਟੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਈ। ਕਾਬਲ ਬੇਗ ਨੇ ਤਿੰਨ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੂੰ ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [27] ਕਾਬਲ ਬੇਗ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਉੱਤੇ ਤੀਰ ਚਲਾਏ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਘੋੜਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। [3] ਕਾਬੁਲ ਬੇਗ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਕਾਬਲ ਬੇਗ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤ ਲਈ। [27] 1,200 ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ 500 ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। 35,000 ਮੁਗਲ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 100 ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ। 100 ਜਲਦੀ ਹੀ ਰਿਹਾਅ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਕਾਬੁਲ ਦਾ ਨਵਾਂ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ। [3] [27]

ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ

[ਸੋਧੋ]

ਲਹਿਰਾ ਪਿੰਡਾ ਖਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਇੱਕ ਪਠਾਨ ਜਰਨੈਲ, ਅਕਾਲ ਸੈਨਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਫੌਜ ਭੇਜਣ ਲਈ ਮਨਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ ਨੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਭੇਜੀ ਜਿਸ ਦੇ ਭਰਾ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। [33] ਉਸ ਨਾਲ ਕੁਤੁਬ ਖ਼ਾਨ, (ਕੁਤਬ ਜਾਂ ਕੁਤੁਬ, ਜਲੰਧਰ ਦਾ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ) ਕੋਹਜਾ ਅਨਵਰ ਅਤੇ ਪਿਆਦਾ ਖ਼ਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। [33] [34] ਪਾਂਡਾ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਵਾਈ ਅਸਮਾਨ ਖਾਨ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। [27] [35] ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਫੌਜ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਿਸਦੀ ਗਿਣਤੀ 52,000 [36] [27] -100,000 ਸੀ। [33] [34] ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਧੀਰ ਮੱਲ ਨੇ ਪਿੰਡਾ ਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਭੇਜਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਨ ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹਾਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਪਾਂਡਾ ਖਾਨ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਅਪ੍ਰੈਲ 1635 ਵਿੱਚ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ [33] [37]

ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਲੱਖੂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੂੰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅੱਗੇ ਭੇਜਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ 500 ਸਿੱਖ ਸਨ। ਉਹ 12,000 ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜੇ ਜੋ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ। [33] ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਹੋਰ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ 20,000 ਹੋਰ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਮਲਕ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ। [33] [34] ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਦੇ ਤੀਰ ਨਾਲ ਅਨਵਰ ਖਾਨ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਂਡਾ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। [27]

ਕੁਤਬ ਖਾਨ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਤੋਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਤੋਪ ਬੇਅਸਰ ਸੀ। [38] ਕੁਤਬ ਖਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵੱਲ ਭੱਜਿਆ। ਉਸਨੇ ਅਤੇ ਭਾਈ ਲੱਖੂ ਨੇ ਤੀਰਾਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਠੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਤਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਲਖੂ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਮਨੋਬਲ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਚਾਰਜ ਕੀਤਾ। [27]

ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਪਾਂਡੇ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਰ ਰਹੇ ਪੈਂਡੇ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਲਮਾ ( ਸ਼ਹਾਦਾ ) ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਢਾਲ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਛਾਂ ਦਿੱਤਾ। [39] : 542 [27] ਗੁਰਦਿਤਾ ਨੇ ਅਸਮਾਨ, ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤੀਰ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਜੋ ਉਸਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਵਿੰਨ੍ਹ ਗਿਆ। [27] [40] ਕੁਤੁਬ [27] ਅਤੇ ਕਾਲੇ [39] : 542 [27] ਵੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕੋ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। [41] [27] ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਖਰੀ ਨੇਤਾ ਦੇ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਾਕੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। [39] : 542 [27]

ਇਹ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਲੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਬਹਾਦਰ) ਰੱਖ ਲਿਆ। [42] [43]

ਲੜਾਈ ਵਿਚ 50,000 - 96,000 ਮੁਗਲ ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ 700 - 1000 ਸਿੱਖ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਸੀ [27] [33] [34] [44]

ਫਗਵਾੜਾ ਦੀ ਲੜਾਈ

[ਸੋਧੋ]

ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਆਪਣੀ ਤਾਜ਼ਾ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਤੋਂ ਕੀਰਤਪੁਰ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। [45] ਫਗਵਾੜਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਦੇ ਪੋਤੇ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਰੋਹਿਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। [39] ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਮਾਮੂਲੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੀ ਕੀਤਾ। [45] ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਅਤੇ ਫਤਿਹ ਖਾਨ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। [46] ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ, ਭਾਈ ਦੇਸਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੋਹੇਲਾ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। [39]

ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ

[ਸੋਧੋ]

ਸਤਲੁਜ ਦੀ ਲੜਾਈ

[ਸੋਧੋ]

ਫਗਵਾੜਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਲੁਜ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਲੜੀ। ਇਹ 1652 ਵਿੱਚ ਮੁਹੰਮਦ ਯਾਰਬੇਗ ਖਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਉਸਨੇ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਯਾਰਬੇਗ ਖਾਨ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਨ ਦਾ ਪੋਤਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਮੁਗਲ ਜਿਸਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਨੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਾਦੇ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। [27][page needed] ਭਾਈ ਗੌਰਾ ਨੇ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਜੋ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦਲ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [27] ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਈ ਗੌਰਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਹ ਗਏ, ਬਿਲਕੁਲ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੇ। [27] ਇੱਕ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। [27] [47] ਮੁਗਲ ਅਫਸਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਮੁਹੰਮਦ ਯਾਰਬੇਗ ਖਾਨ ਨੇ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਣ 'ਤੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। [27] ਭਾਈ ਗੌਰਾ ਪਰਛਾਵੇਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ। ਭਾਈ ਗੌਰਾ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲੜਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਭੱਜ ਨਹੀਂ ਗਏ। ਮੁਹੰਮਦ ਯਾਰਬੇਗ ਖਾਨ ਨੂੰ ਭਾਈ ਗੌਰਾ ਨੇ ਆਪ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਭਾਈ ਗੌਰਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਂ ਖਰੀਦਿਆ। ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਬੇਦਾਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [48] ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਸੀ।

ਹਵਾਲੇ

[ਸੋਧੋ]
  1. ↑ Macauliffe 1909, p. 212.
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 Gurbilas Patashai 6 Chapter 20
  3. ↑ 3.00 3.01 3.02 3.03 3.04 3.05 3.06 3.07 3.08 3.09 3.10 Gurbilas Patashai 6 Chapter 19
  4. ↑ 4.0 4.1 Gurbilas Patashahi 6 Chapter 14
  5. ↑ Macauliffe 1909, p. 92.
  6. ↑ Macauliffe 1909, p. 211.
  7. ↑ Suraj Granth Raas 8
  8. ↑ Duggal, Kartar Singh (1980). The Sikh gurus : their lives and teachings. Internet Archive. New Delhi : Vikas. p. 149. ISBN 978-0-7069-0995-1.
  9. ↑ Mitra, Swati (2006). Good Earth Punjab Travel Guide (2nd ed.). Eicher Goodearth Limited. p. 26. ISBN 9789380262178.
  10. ↑ "Abstracts of Sikh Studies". Abstracts of Sikh Studies. 3 (3). Chandigarh, India: Institute of Sikh Studies: 54. 2001.
  11. ↑ Singh, Dr Kuldip. Akal Takht Ate Khalsa Panth. Chandigarh. p. 2. Archived from the original on 21 October 2016. Retrieved 21 October 2016.
  12. ↑ Dilgeer, Harjinder Singh (1980). The Akal Takht. Jalandhar: Sikh University Press.
  13. ↑ "The Sikh Review". The Sikh Review. 50 (577–588). Calcutta: Sikh Cultural Centre: 29. 2002.
  14. ↑ Phyllis G. Jestice (2004). Holy People of the World: A Cross-cultural Encyclopedia, Volume 1. ABC-CLIO. pp. 345, 346. ISBN 9781576073551.
  15. ↑ Dhillon, Dalbir Singh (1988). Sikhism, Origin and Development (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Atlantic Publishers & Distri. p. 113.
  16. ↑ Dhillon, Dalbir Singh (1988). Sikhism, Origin and Development (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Atlantic Publishers & Distri. pp. 114–115.
  17. ↑ 17.0 17.1 Arvind-Pal Singh Mandair (2013). Sikhism: A Guide for the Perplexed. A & C Black. p. 48. ISBN 9781441117083. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "mandair482" defined multiple times with different content
  18. ↑ Singh 1998.
  19. ↑ Jaques, Tony (2007). Dictionary of Battles and Sieges. Greenwood Publishing Group. p. 860. ISBN 978-0-313-33536-5. Retrieved 31 July 2010.
  20. ↑ Hari Ram Gupta. History of the Sikhs:The Sikhs Gurus (1469-1708). Munshilal Manohorlal 1994. p. 164.
  21. ↑ Singh, Fauja (1975). Guru Tegh Bahadur: Martyr and teacher. Publication Bureau Punjabi university, PATIALA. p. 10.
  22. ↑ Sikhism Origin and Development By Dalbir Singh Dhillon, p121 "In the year A. D. 1632, Shah Jahan revived his religious policy and issued ... of his policy, the Gurdwara and a Baoli at Lahore was destroyed and a mosque was erected over its place"
  23. ↑ Dhillon, Dalbir Singh (1988). Sikhism, Origin and Development (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Atlantic Publishers & Distri. p. 121.
  24. ↑ Trilochan Singh Dr. (1967). Guru Tegh Bahadur Prophet & Martyr. pp. 46–47.
  25. ↑ 25.0 25.1 25.2 Dhillon, Dalbir Singh (1988). Sikhism, Origin and Development (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Atlantic Publishers & Distri. p. 122. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":6" defined multiple times with different content
  26. ↑ Jaques 2010.
  27. ↑ 27.00 27.01 27.02 27.03 27.04 27.05 27.06 27.07 27.08 27.09 27.10 27.11 27.12 27.13 27.14 27.15 27.16 27.17 27.18 27.19 27.20 27.21 27.22 27.23 27.24 27.25 27.26 27.27 27.28 27.29 27.30 Macauliffe 1909.
  28. ↑ Sikh religion. Phoenix, Ariz. : Sikh Missionary Center. 1990. p. 142. ISBN 978-0-9625383-2-2 – via Internet Archive.
  29. ↑ Gurbilas Patashahi 6 Chapter 10
  30. ↑ 30.0 30.1 Gandhi 2007.
  31. ↑ Duggal, Kartar Singh (1980). The Sikh gurus : their lives and teachings. Internet Archive. New Delhi : Vikas. p. 149. ISBN 978-0-7069-0995-1.
  32. ↑ Suraj Granth Raas 7
  33. ↑ 33.0 33.1 33.2 33.3 33.4 33.5 33.6 Gurbilas Patashahi 6 Chapter 20
  34. ↑ 34.0 34.1 34.2 34.3 Suraj Granth Raas 8
  35. ↑ Dhillon, Harish (2015). The Sikh Gurus. Hay House Publishing. ISBN 978-93-84544-45-4. OCLC 968092357. At this point, however, the Guru Hargobind fell out with his famous general, Painde Khan. The relationship deteriorated to such an extent that Painde Khan and his son-in-law, Asman Khan, were both dismissed from the Guru's service. Painde Khan went to the Mughal court and offered his services against the Guru. "I have been with the Guru for many years. I know all his strengths and all his weaknesses. If you send a strong army with me, I am sure I can defeat the Guru,' claimed Painde Khan. The Mughals decided to take advantage of this offer. So in 1634, a large force under Kale Khan (the brother of Mukhlis Khan) along with Painde Khan and Asman Khan was sent out against the Guru. It is said that on the eve of the battle, Dhirmal, Guru Hargobind's grandson, wrote a secret letter to Painde Khan promising to help the invading forces with information about the Guru's army. The Guru had taken up position in Kartarpur and the Mughal forces surrounded him from all sides. The defence of the town was divided among his generals Bidhi Chand, Jati Mai, Lakhi, and Rai Jodh. The Mughal army attacked the town and a fierce and bloody battle followed. The Guru's sons, Tegh Bahadur and Gurditta, fought with great skill and courage. In fact Tegh Bahadur wielded his sword so well that he caused great harm to the Mughal army and it seemed that the battle would go in favour of the Guru's forces. Some of the remaining Mughal generals now called upon Painde Khan. 'Where is your knowledge of the Guru's forces? If you really have such knowledge you must use it'
  36. ↑ Johar, Surinder Singh. Guru Tegh Bahadur: A Bibliography (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Abhinav Publications. p. 54. ISBN 978-81-7017-030-3.
  37. ↑ Harbans Singh (1992–1998). The encyclopaedia of Sikhism. Vol. 2. Patiala: Punjabi University. p. 448. ISBN 0-8364-2883-8. OCLC 29703420.
  38. ↑ Johar, Surinder Singh. Guru Tegh Bahadur: A Bibliography (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Abhinav Publications. p. 55. ISBN 978-81-7017-030-3.
  39. ↑ 39.0 39.1 39.2 39.3 39.4 Surjit Singh Gandhi (2007). History of Sikh Gurus Retold: 1606-1708 C.E. Atlantic Publishers & Dist. pp. 542–543. ISBN 9788126908585. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "Gandhi2007" defined multiple times with different content
  40. ↑ Johar, Surinder Singh. Guru Tegh Bahadur: A Bibliography (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Abhinav Publications. p. 56. ISBN 978-81-7017-030-3.
  41. ↑ Gopal Singh (1939). A History Of The Sikh People. p. 232.
  42. ↑ www.DiscoverSikhism.com. History Of The Sikhs Vol. I The Sikh Gurus (1469-1708) (in English). p. 170.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  43. ↑ William Owen Cole; Piara Singh Sambhi (1995). The Sikhs: Their Religious Beliefs and Practices. Sussex Academic Press. pp. 34–35. ISBN 978-1-898723-13-4. Archived from the original on 28 May 2020. Retrieved 23 November 2016.
  44. ↑ Gopal Singh (1939). A History Of The Sikh People. p. 232.
  45. ↑ 45.0 45.1 Dhillon, Darbir Singh (1988). Sikhism, Origin and Development. p. 123. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "Darbir Singh2" defined multiple times with different content
  46. ↑ Nayyar,Gurbachan Singh (1995).
  47. ↑ Dhillon, Harish (2015). The Sikh Gurus. p. 122.
  48. ↑ www.DiscoverSikhism.com. The Encyclopedia Of Sikhism - Volume II E-L (in English). p. 58.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)

ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ

[ਸੋਧੋ]
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ_ਮੁਗ਼ਲ-ਸਿੱਖ_ਯੁੱਧ&oldid=758099" ਤੋਂ ਲਿਆ