ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹੇ

ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਛੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਲੱਸਟਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ 2013 ਵਿੱਚ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਈਟ ਵਜੋਂ ਮਨੋਨੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ- ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਰਾਜਸਮੰਦ ਦਾ ਕੁੰਭਲਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਸਵਾਈ ਮਾਧੋਪੁਰ ਦਾ ਰਣਥੰਬੋਰ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਝਾਲਾਵਾੜ ਦਾ ਗਗਰੋਂ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਜੈਪੁਰ ਦਾ ਆਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਜੈਸਲਮੇਰ ਦਾ ਜੈਸਲਮੇਰ ਕਿਲ੍ਹਾ।^[1]

ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਲੇਬੰਦੀਆਂ ਹਨ। "ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹੇ" ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਰਾਵਲੀ ਰੇਂਜ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਰਾਜਪੂਤ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਲੜੀਵਾਰ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਯੂਨੈਸਕੋ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਕਈ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ 5ਵੀਂ ਅਤੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣਾਏ ਗਏ ਅਤੇ ਵਧਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਜੋਧਪੁਰ ਦਾ ਮਹਿਰਾਨਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੈ ਪਰ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 20 ਤੱਕ ਦੀ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਕਿਲਾਬੰਦੀ ਦੀਵਾਰ ਹੈ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬਾ, ਅਜੇ ਵੀ ਬਚੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਹੈ।^[2]^[3]

ਚੋਣ

ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਪੂਤ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਲੜੀ ਨੂੰ ਯੂਨੈਸਕੋ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਚੁਣਿਆ ਜਾਣਾ ਸੀ।^[4]

ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਸਾਈਟਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਚੁਣੇ ਗਏ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਚੋਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਾਪਦੰਡ ਚਾਰ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਘੇਰਿਆਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ: ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ ਦੇ ਭੂਗੋਲ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਕਿਲੇ, ਕਿਲ੍ਹੇ ਸ਼ਕਤੀ ਕੇਂਦਰ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਮੈਦਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਰਾਜਪੂਤ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੂਗੋਲ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਨੇ ਚਾਰ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ; ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹੇ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ, ਜੰਗਲ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ, ਅਤੇ ਮਾਰੂਥਲ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ। ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਲੜੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ 'ਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਟਾਈਪੋਲੋਜੀ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੂਨਾਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਜ਼ਮੀਨੀ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਜੋ ਸ਼ਹਿਰੀ ਬੰਦੋਬਸਤ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਮੇਹਰਾਨਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ,^[5] ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਚੋਟੀ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਇਹ ਅਦਾਲਤ ਲਈ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਿਲਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰੀ ਬੰਦੋਬਸਤ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।