ਸਮੱਗਰੀ 'ਤੇ ਜਾਓ

ਤਰਾਇਣ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਤੋਂ
ਤਰਾਇਣ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ
ਮਿਤੀ1192
ਥਾਂ/ਟਿਕਾਣਾ
ਤਰਾਵੜੀ (ਨੇੜੇ ਕਰਨਾਲ)
29°47′N 76°56′E / 29.78°N 76.94°E / 29.78; 76.94
ਨਤੀਜਾ ਮੁਹੰਮਦ ਗ਼ੌਰੀ ਦੀ ਜਿੱਤ
ਰਾਜਖੇਤਰੀ
ਤਬਦੀਲੀਆਂ		 ਮੁਹੰਮਦ ਗ਼ੌਰੀ ਦਾ ਦਿੱਲੀ ਸਣੇ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ
ਚਾਹਮਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ਕੰਭਰੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਖਾਤਮਾ
Belligerents
ਗ਼ੌਰੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਰਾਜਪੂਤ ਸੈਨਾ
Commanders and leaders
ਮੁਹੰਮਦ ਗ਼ੌਰੀ
ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ
ਬਹਾਉਦੀਨ ਤੁਗਰਲ
ਹੁਸੈਨ ਇਬਨ ਖ਼ਰਮਿਲ
ਤਾਜ-ਅਲ-ਦੀਨ ਯਿਲਦਿਜ
ਨਾਸਿਰ ਅਦ-ਦੀਨ ਕਬਚਲ
ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਮਹਿਮੂਦ ਖ਼ਿਲਜੀ
ਮੁਕਲਬਾ
ਖਰਬਕ[1]		 ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ
ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ  †
ਸਮੰਤ ਸਿੰਘ ਗੁਹਿਲਾ † [2]
ਬਦਮਸ ਰਾਵਲ
ਭੋਲਾ
ਵਿਜੈਰਾਜ †[3]
ਹਰਪਾਲ ਪਰਮਾਰ †
ਰਾਜਪਾਲ ਪਰਮਾਰ †
ਰਾਣਾ ਮੋਤੀਸਵਰ †[4]
Strength
120,000 (ਮਿਨਹਾਜ-ਏ-ਸਿਰਾਜ ਅਨੁਸਾਰ)[5][6] 300,000
Casualties and losses
ਅਗਿਆਤ 100,000 (ਹਸਨ ਨਿਜ਼ਾਮੀ ਅਨੁਸਾਰ)[7]
ਤਰਾਇਣ is located in ਭਾਰਤ
ਤਰਾਇਣ
ਤਰਾਇਣ
class=notpageimage|
ਤਰਾਇਣ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਸਥਾਨ

ਤਰਾਇਣ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ 1192 ਵਿੱਚ ਮੁਹੰਮਦ ਗ਼ੌਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਤਰਾਇਣ (ਆਧੁਨਿਕ ਤਰਾਵੜੀ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਾਪਰਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ 110 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੀ ਨਿਰਣਾਇਕ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ।[8]

ਪਿਛੋਕੜ

[ਸੋਧੋ]

ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ 1191 ਵਿੱਚ ਤਰਾਇਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੌਰੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਸੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁਈਜ਼ ਅਲ-ਦੀਨ, ਜੋ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਗਜ਼ਨੀ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਰਾਇਣ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ 1192 ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ 1191 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ।[9]

ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ

[ਸੋਧੋ]

16ਵੀਂ-17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਫਰਿਸ਼ਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਲੜਾਈ, ਚੌਹਾਨ ਫੌਜ ਵਿੱਚ 3,000 ਹਾਥੀ, 300,000 ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਫੌਜ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਤਿਕਥਨੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਤੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਇਜ਼ੁਦੀਨ ਦੁਆਰਾ ਦਰਪੇਸ਼ ਚੁਣੌਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਲਈ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[10] ਕੌਸ਼ਿਕ ਰਾਏ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਨ ਲਈ ਹਿੰਦੂ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ 300,000 ਸ਼ਾਇਦ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸੰਖਿਆ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਮਬੰਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ।[11]

ਹਮੀਰ ਮਹਾਕਾਵਯ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਰਾਸੋ ਵਰਗੇ ਭਾਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਚਾਹਮਨਾ ਫੌਜ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਕਈ ਮੋਰਚਿਆਂ 'ਤੇ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਕੋਲ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦਾ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਫੌਜ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੁਈਜ਼ੂਦੀਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।[12]

ਮਿਨਹਾਜ-ਏ-ਸਿਰਾਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੁਈਜ਼ ਅਲ-ਦੀਨ 120,000 ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਖਤਰਬੰਦ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਲਈ ਲਿਆਇਆ, ਉਸਨੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ 40,000 ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕੁਲੀਨ ਘੋੜਸਵਾਰ ਫੋਰਸ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕੌਸ਼ਿਕ ਰਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਅਸਲ ਤਾਕਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਦੀ ਫੌਜ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਤਮ ਸੀ।

ਜੰਗ

[ਸੋਧੋ]

ਲੜਾਈ ਉਸੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਹੋਈ ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਚਹਾਮਾਨਾ ਫ਼ੌਜਾਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਸਨ, ਗ਼ੌਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਲੜਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗ਼ੌਰੀ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਪੰਜ ਯੂਨਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਚਾਰ ਯੂਨਿਟਾਂ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।[13]

ਮਿਨਹਾਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੁਈਜ਼ ਅਦ-ਦੀਨ ਨੇ 10,000 ਮਾਊਂਟ ਕੀਤੇ ਤੀਰਅੰਦਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹਲਕੀ ਘੋੜਸਵਾਰ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਚਾਰ ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ, ਚਹਮਨਾ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਘੇਰਨ ਲਈ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਇਹਨਾਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਹੋਣ, ਅਤੇ ਚਾਹਮਨਾ ਹਾਥੀਆਂ, ਘੋੜਿਆਂ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਥਕਾ ਦੇਣ ਲਈ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦਾ ਡਰਾਮਾ ਕਰਨ।[14] ਦੁਸ਼ਮਣ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਉਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ, ਮੁਈਜ਼ ਅਲ-ਦੀਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੰਜਵੀਂ ਯੂਨਿਟ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਚਾਹਮਨਾ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਭੱਜਣ ਵਾਲੀ ਘੁਰੀਦ ਯੂਨਿਟ ਨੂੰ ਚਾਰਜ ਕੀਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਘੁਰਿਦ ਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ। ਫਿਰ ਘੂਰੀਆਂ ਨੇ 12,000 ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਟੁਕੜੀ ਭੇਜੀ ਅਤੇ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਗੀ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਬਾਕੀ ਘੁਰੀਦ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਚਹਾਮਣਾ ਫ਼ੌਜਾਂ ਘਬਰਾ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ।[13]

ਨਤੀਜੇ

[ਸੋਧੋ]

ਮਿਨਹਾਜ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ("ਰਾਏ ਪਿਥੋਰਾ") ਆਪਣੇ ਹਾਥੀ ਤੋਂ ਉਤਰਿਆ, ਅਤੇ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਨੂੰ ਸੁਰਸੁਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ।[15] ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਨੂੰ ਚਹਾਮਾਣਾ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਜਮੇਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ, ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਲਈ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।[16]

ਗ਼ੌਰੀ ਦੀਆਂਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਚਹਮਾਨਾ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਗੋਵਿੰਦਰਾਜਾ ਚੌਥੇ ਨੂੰ ਅਜਮੇਰ ਦੀ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਹਰੀਰਾਜ ਨੇ ਗੋਵਿੰਦਰਾਜਾ ਨੂੰ ਗੱਦੀਓਂ ਲਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੁਤਬ ਅਲ-ਦੀਨ ਐਬਕ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ। [17]ਗੌਰੀਆਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਚੰਦਾਵਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜੇ - ਗਦਾਵਾਲਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਜੈਚੰਦਰ - ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ, ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਤੱਕ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ।[13]

ਹਵਾਲੇ

[ਸੋਧੋ]
  1. ↑ K. A. Nizami 1992:"Muizzuddin's army had four veteran war-lords of Ghazni-experienced, determined and desterous--Kharbak, Kharmil, Ilah, Mukalba. Each had under his command a huge army, Besides them there were--Tajuddin Yalduz, Qubacha and Aibek. The Sultan started from Ghazni in 587/1191, reached Tarain in 588/1191-92 and pitched his tent at the same place where he had suffered a serious defeat a year before. According to Ferishta, 150 Rajput rais had come to the feld with Rai Pithora, determined to crush or be crushed :-Bakhtiyar did not belong to an obscure family. His uncle, Muhammad bin Mahmud, had fought against Prithvi Rai at the second battle of Tarain"
  2. ↑ Rima Hooja 2006, p. 349.
  3. ↑ K. A. Nizami 1992:"The details supplied by Isami about the actual disposition of the armies are more interesting. According to him Govìnd Rai was the mugaddam of the Rajput forces. He fought in advance of Pithoras army; Pithora fought in the centre. The left wing of Pithora's army was under Bhola, who was the wazir; the right wing was led by Badamsa Rawal"
  4. ↑ R. V. Somani 1981: "The Paramara Rajputs held Badlu, Phalodi etc. under them. Parmar Harpapal and Rajpal of Badlu gave away their lives in the battlefield of Tarain in 1192 A.D...Rana Motishvara and his son Vijayraj gave their lives in the second battle of Tarain"
  5. ↑ Satish Chandra 2006, p. 25.
  6. ↑ Kaushik Roy 2014, pp. 22-23.
  7. ↑ Dasharatha Sharma 1959: "Prithviraja was asleep, the Rajput soldiers were just moving out for their daily ablutions and other morning duties. Having thus taken by surprise, the Rajputs could not have escaped considerable losses, but they could still have drawn themselves into fighting order, if the well thought out strategy of Muhammad Ghori had not lured and drawn them out into an unsystematic and ill-advised pursuit. The Rajputs were completely routed, losing about 100,000 men according to Hasan Nizami.
  8. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001A-QINU`"'</ref>" does not exist.
  9. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001B-QINU`"'</ref>" does not exist.
  10. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001C-QINU`"'</ref>" does not exist.
  11. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001D-QINU`"'</ref>" does not exist.
  12. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001E-QINU`"'</ref>" does not exist.
  13. ↑ 13.0 13.1 13.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001F-QINU`"'</ref>" does not exist.
  14. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000020-QINU`"'</ref>" does not exist.
  15. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000021-QINU`"'</ref>" does not exist.
  16. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000022-QINU`"'</ref>" does not exist.
  17. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000023-QINU`"'</ref>" does not exist.

ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਤਰਾਇਣ_ਦੀ_ਦੂਜੀ_ਲੜਾਈ&oldid=687563" ਤੋਂ ਲਿਆ