ਫ਼ਰੀਡਰਿਸ਼ ਐਂਗਲਸ
ਫ਼ਰੀਡਰਿਸ਼ ਐਂਗਲਸ | |
|---|---|
.jpg) ਵਿਲੀਅਮ ਹਾਲ ਦੀ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ, 1879 | |
| ਜਨਮ | 28 ਨਵੰਬਰ 1820 |
| ਮੌਤ | 5 ਅਗਸਤ 1895 (ਉਮਰ 74) |
| ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ |
|
Philosophy career | |
| ਸਿੱਖਿਆ | ਜਿਮਨੇਜ਼ੀਅਮ ਜ਼ੂ ਐਲਵਰਫੀਲਡ (ਛੱਡ ਗਏ)[1] ਹਮਬੋਲਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ ਬਰਲਿਨ (ਕੋਈ ਡਿਗਰੀ ਨਹੀਂ)[1] |
| ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਕੰਮ | ਕੰਮਕਾਜੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ, ਐਟੀ ਡੂਹਰਿੰਗ, ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਗਿਆਨ, ਜਰਮਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ |
| ਸਾਥੀ | ਮੈਰੀ ਬਰਨਜ (ਮੌਤ 1863) |
| ਕਾਲ | 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਰਸ਼ਨ |
| ਖੇਤਰ | ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ |
| ਸਕੂਲ | ਕੰਟੀਨੈਟਲ ਦਰਸ਼ਨ ਮਾਰਕਸਵਾਦ |
ਮੁੱਖ ਰੁਚੀਆਂ | ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼, ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਅਲੋਚਨਾ |
ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ | ਮਜਦੂਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ |
| ਦਸਤਖ਼ਤ | |
 | |
ਫ਼ਰੀਡਰਿਸ਼ ਐਂਗਲਸ (ਜਰਮਨ: [ˈfʁiːdʁɪç ˈɛŋəls]; 28 ਨਵੰਬਰ 1820 – 5 ਅਗਸਤ 1895) ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਸਨ। ਐਂਗਲਸ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਪਾਦਨ ਦਾ ਸੇਹਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਐਂਗਲਸ ਨੇ 1845 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਮਜਦੂਰ ਵਰਗ ਦੀ ਹਾਲਤ ਉੱਤੇ ‘ਦ ਕੰਡੀਸ਼ਨ ਆਫ ਵਰਕਿੰਗ ਕਲਾਸ ਇਨ ਇੰਗਲੈਂਡ’ ਨਾਮਕ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ 1848 ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਭੂਤਪੂਰਵ ਕਿਤਾਬ ‘ਪੂੰਜੀ’ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਆਰਥਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ 'ਪੂੰਜੀ' ਦੇ ਦੂਜੇ ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਖੰਡ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਸਰਪਲੱਸ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਨਿਯਮ ਉੱਤੇ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਂਭਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਵੀ ਬਖੂਬੀ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਚੌਥੇ ਖੰਡ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।[2]
ਜੀਵਨੀ
[ਸੋਧੋ]ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]ਐਂਗਲਸ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਨਵੰਬਰ 1820 ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਬਾਰਮੇਨ (ਹੁਣ ਜਰਮਨੀ ਦਾ ਵੁਪਪੇਟਰਲ) ਨਾਮਕ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।[3] ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਾਰਮੇਨ ਇੱਕ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਉਦਯੋਗਕ ਨਗਰ ਸੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਪਿਤਾ ਫਰੈਡਰਿਕ ਸੀਨੀਅਰ ਇੱਕ ਧਨੀ ਕਪਾਹ ਵਪਾਰੀ ਸਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਵੀ ਬੇਹੱਦ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਨਾਸਤਿਕ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਣਬਣ ਵਧਦੀ ਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਮਾਂ ਅਲਿਜਾਬੈਥ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1848 ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਇੱਕ ਖਤ ਤੋਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਲਿਜਾਬੇਥ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਅੱਗੇ ਨਾ ਵਧ ਕੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖਤ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, “ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਚਲੇ ਗਏ ਹੋ ਬੇਟੇ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਅਜਨਬੀਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਤਕਲੀਫ ਦੀ ਜਿਆਦਾ ਚਿੰਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਜਰਾ ਵੀ ਫਿਕਰ ਨਹੀਂ। ਈਸ਼ਵਰ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕੀ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅੱਜ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾ ਗਿਰਫਤਾਰੀ ਵਾਰੰਟ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਕੰਬਣ ਲੱਗੇ।” ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਇਹ ਖਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਬੈਲਜੀਅਮ ਦੇ ਬਰਸੇਲਸ ਵਿੱਚ ਭੂਮੀਗਤ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਏਂਗਲਜ਼ ਸਿਰਫ਼ 18 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਹੀ ਛੱਡ ਦੇਣੀ ਪਈ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬਰੇਮੇਨ ਦੇ ਇੱਕ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਆਨਰੇਰੀ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਪਰਿਜਨਾਂ ਦਾ ਸੋਚਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦੇ ਜਰੀਏ ਏਂਗਲਜ਼ ਵਿਵਹਾਰਕ ਬਣਨਗੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਨਾਮ ਕਮਾਉਣਗੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਬਰੇਮੇਨ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਜਰਮਨ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਹੀਗਲ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਹੀਗਲ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਵਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਦਿਖਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1838 ਦੇ ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਦ ਬੇਡੂਇਨ ਨਾਮਕ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ। ਏਂਗਲਜ਼ 1841 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਰਲਿਨ ਜਾ ਪੁੱਜੇ। ਬਰਲਿਨ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਹ ਹੀਗਲਵਾਦੀ ਯੁਵਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਦਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਗੁਪਤ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਰੀਨਸ਼ੇ ਜੇਤੁੰਗ ਨਾਮਕ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਲੇਖ ਲਿਖੇ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਸਨ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ 1842 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਏਂਗਲਜ਼ ਜੀਵਨਭਰ ਜਰਮਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਕ੍ਰਿਤਗ ਰਹੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਇਸ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ।
ਇੰਗਲੈਂਡ
[ਸੋਧੋ]ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1842 ਵਿੱਚ 22 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਏਰਮਨ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਮਿਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕਪੜੇ ਸਿਉਣ ਦੇ ਧਾਗੇ ਬਣਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਪੁਰਨਵਿਚਾਰ ਕਰਨਗੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਂਦੇ ਵਕਤ ਏਂਗਲਜ਼ ਰੀਨਸ਼ੇ ਜੇਤੁੰਗ ਦੇ ਦਫਤਰ ਹੁੰਦੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਏਂਗਲਜ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਹੀਗਲਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਾਰਕਸ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਹੀਗਲਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਮਜਦੂਰ ਤੀਵੀਂ ਮੈਰੀ ਬਰੰਸ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਥ 1862 ਵਿੱਚ ਬਰਨਜ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੱਕ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਪ੍ਰੰਪਰਕ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਹਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਮਾਜਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਜੀਵਨਸਾਥੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬਲ ਸਮਰਥਕ ਸਨ ਲੇਕਿਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਵਿਆਹ ਹਾਲਾਂਕਿ ਰਾਜ ਅਤੇ ਗਿਰਜਾ ਘਰ ਦੁਆਰਾ ਥੋਪੀ ਗਈ ਇੱਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਜਮਾਤੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਹੈ। ਬਰੰਸ ਨੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਅਤੇ ਸੈਲਫੋਰਡ ਦੇ ਬੇਹੱਦ ਬਦਹਾਲ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕਰਾਇਆ। ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਆਰਥਕ ਰਚਨਾ ‘ਆਉਟਲਾਇਨ ਆਫ ਅ ਕਰਿਟੀਕ ਆਫ ਪਾਲਿਟਿਕਲ ਇਕੋਨੋਮੀ’ ਲਿਖੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਨਵੰਬਰ 1843 ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਡਾਉਚੇ ਫਰਾਂਸੋਇਸਚੇ ਜਾਰਬਖੇਰ’ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਕੰਡੀਸ਼ਨ ਆਫ ਇੰਗਲੈਂਡ ਨਾਮਕ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵੀ ਜਨਵਰੀ ਤੋਂ ਮਾਰਚ 1844 ਦੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ। ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਦੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਝੋਪੜੀਆਂ ਦੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਬਣਾਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੇਹੱਦ ਖ਼ਰਾਬ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਮਜੂਰੀ ਕਰਦੇ ਬਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਲੜੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ1 ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਰੀਨਸ਼ੇ ਜੇਤੁੰਗ ਅਤੇ ਫਿਰ ਡਾਉਚੇ ਫਰਾਂਸੋਇਸਚੇ ਜਾਰਬਖੇਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜੋ 1845 ਵਿੱਚ ‘ਦ ਕੰਡੀਸ਼ਨ ਆਫ ਵਰਕਿੰਗ ਕਲਾਸ ਇਨ ਇੰਗਲੈਂਡ’ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਅੰਗੇਜੀ ਸੰਸਕਰਨ 1887 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਕ ਹੋਇਆ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਜਰਜਰ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੇ ਹੀ, ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਦੀ ਅਸਲੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਹਾਲ ਏ ਬਿਆਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।
ਪੈਰਿਸ
[ਸੋਧੋ]ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ 1844 ਵਿੱਚ ਜਰਮਨੀ ਪਰਤਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ। ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਸਫਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਪੈਰਿਸ ਗਏ। ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਰੀਨਸ਼ੇ ਜੇਤੁੰਗ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1843 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਾਰਕਸ ਪੈਰਿਸ ਪਲਾਇਨ ਕਰ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ 1843 ਤੋਂ ਉੱਥੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਮਾਰਕਸ ਡਾਉਚੇ ਫਰਾਂਸਿਸੋਇਚੇ ਜਾਰਬਾਖੇਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ 28 ਅਗਸਤ 1844 ਨੂੰ ਪਲੇਸ ਡੂ ਪੇਲਾਇਸ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਕੈਫੇ ਡੇ ਲਿਆ ਰੇਜੇਂਸ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਡੂੰਘੇ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਇਹ ਦੋਸਤੀ ਤਾ ਉਮਰ ਕਾਇਮ ਰਹੀ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਪੈਰਿਸ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਵਿਤਰ ਪਰਵਾਰ (ਹੋਲੀ ਫੈਮਿਲੀ) ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਫਰਵਰੀ 1845 ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਜਵਾਨ ਹੀਗਲਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਬੌਅਰ ਬੰਧੂਆਂ ਉੱਤੇ ਚੋਟ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਏਂਗਲਜ਼ 06 ਸਤੰਬਰ 1844 ਨੂੰ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਬਾਰਮੇਨ ਸਥਿਤ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਰਤ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦ ਕੰਡੀਸ਼ਨ ਆਫ ਦ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਰਕਿੰਗ ਕਲਾਸ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੰਸਕਰਨ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਮਈ 1845 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ।
ਬਰਸੇਲਸ
[ਸੋਧੋ]ਫ਼ਰਾਂਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 03 ਫਰਵਰੀ 1845 ਨੂੰ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਦੇਸ ਨਿਕਾਲੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਪੁਤਰੀ ਸਹਿਤ ਬੈਲਜੀਅਮ ਦੇ ਬਰਸੇਲਸ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਬਸ ਗਏ। ਏਂਗਲਜ਼ ‘ਜਰਮਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ’ (ਜਰਮਨ ਆਈਡੋਲਾਜੀ) ਨਾਮਕ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਅਪ੍ਰੈਲ 1845 ਵਿੱਚ ਬਰਸੇਲਸ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਲਈ ਪੈਸਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਰਾਇਨਲੈਂਡ ਦੇ ਖੱਬੇਪੱਖੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ 1845 ਤੋਂ 1848 ਤੱਕ ਬਰਸੇਲਸ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਦੇ ਮਜਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਬਰਸੇਲਸ ਆਉਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਦੋਨਾਂ ਭੂਮੀਗਤ ਸੰਗਠਨ ਜਰਮਨ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲੀਗ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲੀਗ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨ ਸੀ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਕਈ ਯੂਰਪੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀਆਂ ਸਨ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਕਈ ਦੋਸਤ ਵੀ ਇਸ ਸੰਗਠਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲੀਗ ਨੇ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਪੈਂਫਲੇਟ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੂੰ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਮੈਨੀਫੇਸਟੋ (ਮੈਨੀਫੇਸਟੋ ਆਫ ਦ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ) ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ। ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ 21 ਫਰਵਰੀ 1848 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਜੋ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਅਮਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਉਹ ਸਨ, “ਆਪਣੇ ਖ਼ਿਆਲ ਅਤੇ ਮਕਸਦ ਛੁਪਾਉਣਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਖੁਲੇਆਮ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਸਲੀ ਮਕਸਦ ਤਦ ਹੀ ਪੂਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਾਜੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਜਬਰਦਸਤੀ ਉਲਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਜੰਜੀਰਾਂ ਦੇ ਸਿਵਾ ਗੁਆਉਣ ਵਾਸਤੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਤਣ ਵਾਸਤੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਪਈ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰੋ, ਇੱਕ ਹੋ ਜਾਓ ! ”
ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਵਾਪਸੀ
[ਸੋਧੋ]ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ 1848 ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੋ ਗਈ ਜਿਨ੍ਹੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪੱਛਮ ਯੂਰਪੀ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਚਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਪਰਤਣ ਉੱਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਉਹ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਕਾਲੋਨ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬਸ ਗਏ। ਕਾਲੋਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਦੋਨ੍ਹੋਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਯੂਏ ਰੀਨਸ਼ੇ ਜੇਤੁੰਗ ਨਾਮਕ ਅਖਬਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਜੂਨ 1849 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਤਖਤਾਪਲਟ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਅਖਬਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਦਮਨ ਦਾ ਸਾਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਤਖਤਾਪਲਟ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਾਰਕਸ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਖੋਹ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਮਾਰਕਸ ਪੈਰਿਸ ਗਏ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਵਲੋਂ ਲੰਦਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਪ੍ਰਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਹੀ ਟਿਕੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਗਸਟ ਵਿਲੀਚ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਏਡ ਡੇ ਕੈਂਪ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਏਂਗਲਜ਼ ਬਚੇ ਖੁਚੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਸਵਿਟਜਰਲੈਂਡ ਚਲੇ ਗਏ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇੱਕ ਰਿਫਿਊਜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵਿਟਜਰਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪਲਾਇਨ ਕਰ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਲਗਾਤਰ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਫਿਕਰ ਸਤਾਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ।
ਦੁਬਾਰਾ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ
[ਸੋਧੋ]ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਦਾਸ ਕੈਪੀਟਲ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਆਰਥਕ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਉਸੇ ਪੁਰਾਣੀ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੂੰ ਇਹ ਕੰਮ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਖਾਨੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਖੁਫੀਆ ਪੁਲਿਸ ਏਂਗਲਜ਼ ਉੱਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮੈਰੀ ਬਰੰਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਾਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਛਿਪ ਕੇ ਰਹੇ ਸਨ1 ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਮਿਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਸਮਾਂ ਕੱਢਕੇ ਦ ਪੀਜੈਂਟ ਵਾਰ ਇਨ ਜਰਮਨੀ ਨਾਮਕ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਲੇਖ ਲਿਖਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦਫਤਰ ਕਲਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ 1864 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਿਲ ਵਿੱਚ ਭਾਗੀਦਾਰ ਵੀ ਬਣ ਬੈਠੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਦੇਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੋਏ ਪਤਰਾਚਾਰ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਵੀ ਬੁਰਜੁਵਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਉੱਤੇ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਏਂਗਲਜ਼ 1870 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਮ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਇੱਥੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਪ੍ਰਿਮਰੋਸ ਹਿੱਲ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ 122 ਰੀਜੇਂਟ ਪਾਰਕ ਰੋਡ ਉੱਤੇ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਮਾਰਕਸ ਦੀ 1883 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਅੰਤਮ ਸਾਲ
[ਸੋਧੋ]ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਦਾਸ ਕੈਪੀਟਲ ਦੇ ਅਧੂਰੇ ਰਹੇ ਗਏ ਖੰਡਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਪਰਵਾਰ, ਨਿਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਵਰਗੀ ਵਿਲੱਖਣ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪਰਾਵਾਰਕ ਢਾਂਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਬਦਲਾ ਆਏ ਹਨ। ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਉਦੇ ਦਰਅਸਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੌਂਪਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ 1895 ਵਿੱਚ ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਗਲੇ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਿਤਾਬਾਂ
[ਸੋਧੋ]- ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਮੈਨੀਫੇਸਟੋ (1848, ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ)
- ਦ ਹੋਲੀ ਫੈਮਿਲੀ (1844, ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ)
- ਪਰਵਾਰ, ਨਿਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ (1884)
- ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ (ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀਆਂ ਟੂਕਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ)
- ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ
- ਐਂਟੀ ਡੂਹਰਿੰਗ
ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ
[ਸੋਧੋ]- http://www.britannica.com/EBchecked/topic/187483/Friedrich-Engels
- http://www.marxists.org/archive/lenin/works/1895/misc/engels-bio.htm
- http://en.wikipedia.org/wiki/Frederick_Engels
- ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ
- ਮਾਰਕਸਵਾਦ
- ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਲੈਨਿਨ
- ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ
- ਵਿਰੋਧਵਿਕਾਸ
- ਸ਼ਰੀਪਾਦ ਅਮ੍ਰਿਤ ਡਾਂਗੇ
- ਮੋਹਿਤ ਸੇਨ
- ਪੂਰਨ ਚੰਦ ਜੋਸ਼ੀ
- ਐਨਟੋਨੀਓ ਗਰਾਮਸ਼ੀ
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ 1.0 1.1 Norman Levine, Divergent Paths: The Hegelian Foundations of Marx's Method, Lexington Books, 2006, p. 92: "the Young never graduated from the gymnasium, never went to university..."
- ↑ The "Theories of Surplus Value" are contained in theCollected Works of Marx and Englels: Volumes 30, 31 and 32 (International Publishers: New York, 1988).
- ↑ A copy of Frederick Engels' birth certificate is located on page 577 of the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 2 (New York: International Publishers, 1975).