ਮਨੀਰਾਮ
ਸ਼੍ਰੀ ਮਨੀਰਾਮ ਪੰਡਿਤ (8 ਦਸੰਬਰ 1910 – 16 ਮਈ 1985)[1] ਮੇਵਾਤੀ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗਾਇਕ ਸੀ। ਪੰਡਿਤ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮਿਸਾਲੀ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ 'ਮਾਤਾ ਕਾਲਿਕਾ', ਨਿਰੰਜਨੀ ਨਾਰਾਇਣੀ, ਗਾਲਾ ਭੁਜੰਗ, ਲਸਤ ਸੀਰ ਚੰਦ ਉਹਨਾ ਦੇ ਮਾਸਟਰ ਪੀਸ ਹਨ ਅਤੇ ਮੇਵਾਤੀ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਹਰੇਕ ਗਾਇਕ ਦੁਆਰਾ ਗਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਪੰਡਿਤ ਜਸਰਾਜ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਮੋਤੀਰਾਮ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਹਨ[2][3]
ਪਿਛੋਕੜ
[ਸੋਧੋ]ਪੰਡਿਤ ਦਾ ਜਨਮ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਪਿੱਲੀ ਮੰਡੋਰੀ ਵਿਖੇ ਮੇਵਾਤੀ ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੰਗੀਤਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।[4] ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਪੰਡਿਤ ਮੋਤੀਰਾਮ ਦੀ 1939 ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸਮਾਨ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣਾ ਸੀ।[5] ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਨੀਰਾਮ ਪੰਡਿਤ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਲੈ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘਾਈਆਂ ਤੱਕ ਗਏ[6]
ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਮਨੀਰਾਮ ਦਾ ਕਰੀਅਰ ਅਗਾਂਹ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ ,ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ, ਪ੍ਰਤਾਪ ਨਰਾਇਣ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾ, ਜਸਰਾਜ ਨੂੰ ਤਬਲਾ ਸਿਖਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।[7]
1948 ਵਿੱਚ, ਪੰਡਿਤ ਕਲਕੱਤਾ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਰਹੇ।[8][9] 1963 ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਮੁੰਬਈ ਚਲੇ ਗਏ। ਉੱਥੇ, ਪੰਡਿਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।[10]
ਪੰਡਿਤ ਨੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਮੋਤੀਰਾਮ ਪੰਡਿਤ ਅਤੇ ਚਾਚਾ ਜੋਤੀਰਾਮ ਪੰਡਿਤ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਸਿਖਲਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੀ ਵੋਕਲ ਰੇਂਜ ਅਤੇ ਗਮਕ ਲਈ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[11]
ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸਾਲ (ਸੀ. 1934-1944)
[ਸੋਧੋ]ਪੰਡਿਤ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਆ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[12]
ਸਾਨੰਦ ਸਾਲ (1944-1948)
[ਸੋਧੋ]1944 ਦੇ ਆਸਪਾਸ, ਪੰਡਿਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਾਨੰਦ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ, ਜੈਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਾਘੇਲਾ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਸਾਨੰਦ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ , ਜੋ ਖੁਦ ਮੇਵਾਤੀ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ।[13] ਉੱਥੇ ਉਹ ਸਾਨੰਦ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ।
ਪੰਡਿਤ ਨੇ ਸਾਨੰਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਰਿਕਵਰੀ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤੇ ਵਾਘੇਲਾ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਜਸਰਾਜ [14] ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਦਿੱਤੀ ।[5] ਸਾਨੰਦ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਡਿਤ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦੀ ਨਵੀਂ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦੁਰਗਾ ਦਾ ਭਗਤ ਬਣ ਗਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ, ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਪੰਡਿਤ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ।[15]
ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ
[ਸੋਧੋ]ਜਸਰਾਜ ਨੇ 1950 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਮਨੀਰਾਮ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਸੰਗੀਤ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਦੀਪਕ ਰਾਜਾ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਗਾਣੇ "ਸੁਰੀਲੀ ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਰਾਗ ਖੋਜ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ" ਅਤੇ "ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਝ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਮੂਨਾ" ਸਨ।[16]
ਚੇਲੇ
[ਸੋਧੋ]ਪੰਡਿਤ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨਰਾਇਣ, ਜਸਰਾਜ, ਬੰਸੀਲਾਲ ਕਪੂਰ, ਅਤੇ ਗਿਰੀਸ਼ ਵਜ਼ਲਵਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]ਬੱਚੇ- ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਯੋਗਾਈ ਅਸਕਰਨ ਸ਼ਰਮਾ, ਪੰਡਿਤ ਵਿਨੋਦ, ਪੰਡਿਤ ਦਿਨੇਸ਼, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਪੰਡਿਤ ਚੱਕਰਵਰਤੀ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੇ ਚਾਰ ਬੱਚੇ ਸਨ, ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਦੋ ਧੀਆਂ। ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਧੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਯੋਗਾਈ ਸ਼ਰਮਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਡਾ ਪੰਡਿਤ ਅਸਕਰਨ ਸ਼ਰਮਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਗਾਇਕ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਮਨੀਰਾਮ ਦਾ ਪੋਤਾ ਆਨੰਦ ਸ਼ਰਮਾ ਜੋ ਯੋਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਕਰਨ ਸ਼ਰਮਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹੈ। ਉਹ ਰਿਐਲਿਟੀ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਟੈਲੇਂਟ ਸ਼ੋਅਜ਼ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇਗਾਮਾਪਾ, ਇੰਡੀਅਨ ਆਈਡਲ, ਵਾਇਸ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਕਈ ਸ਼ੋਅ ਕੀਤੇ ਹਨ।[17] ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ, ਵਿਨੋਦ ( 1952-2001),[18] ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਦੀਪਤੀ ਨਵਲ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ[19] ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ।[20] ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ, ਦਿਨੇਸ਼ ਪੰਡਿਤ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਰਕਸ਼ਨਿਸਟ, ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਮਾਤਾ, ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਰ, ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਹੈ।[21][22]
ਡਿਸਕੋਗ੍ਰਾਫੀ
[ਸੋਧੋ]| ਐਲਬਮ | ਸਾਲ | ਲੇਬਲ | ਟਰੈਕ | ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਗੀਤਕਾਰ |
|---|---|---|---|---|
| ਤਿੰਨ ਉੱਘੇ ਭਰਾ[23] | 1976 | ਐਚ.ਐਮ.ਵੀ | 1. ਰਾਗ ਜੋਗ - "ਪਿਆ ਘਰ ਨਾ" (ਵਿਲੰਬਿਤ ਇਕਤਾਲ), "ਮੇਰੀ ਗੇਲ ਨਹੀਂ ਛੋਡੇ" (ਦ੍ਰਿੜ ਤਿਨਤਾਲ) </br> 2. ਰਾਗ ਧਨਸ਼੍ਰੀ - "ਅੰਸੂਆ ਅਮੋਲ ਕੰਠ ਬਿਰਮਾਏ" (ਵਿਲੰਬਿਤ ਇਕਤਾਲ), "ਸਖੀ ਮੋਹੇ ਬੀਟ ਮਾਤਾ" (ਦ੍ਰਥ ਤਿਨਤਾਲ) |
ਪੰਡਿਤ ਮਨੀਰਾਮ </br> ਪੰਡਿਤ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨਰਾਇਣ </br> ਪੰਡਿਤ ਜਸਰਾਜ </br> ਸਾਥੀ: </br> ਉਸਤਾਦ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਖਾਨ (ਤਬਲਾ) </br> ਉਸਤਾਦ ਸੁਲਤਾਨ ਖਾਨ (ਸਾਰੰਗੀ) </br> ਅਪਾਸਾਹਿਬ ਜਲਗਾਓਂਕਰ (ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ) |
ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ
[ਸੋਧੋ]- 2018 - ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਮੇਅਰ ਨੇ ਪੰਡਿਤ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਵਰਸੋਵਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਲੀ "ਸੰਗੀਤ ਮਹਾਮਹੋਪਾਧਿਆਏ ਪੰਡਿਤ ਮਨੀਰਾਮ ਮਾਰਗ" ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਪੰਡਿਤ ਜਸਰਾਜ, ਹਿਰਦੇਨਾਥ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ, ਪੰਡਿਤ ਦਿਨੇਸ਼ ਅਤੇ ਜਤਿਨ-ਲਲਿਤ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ।[24]
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ "HarmoNYom "A Voice for Indian Classical Music": Tribute! Pt. Maniram and the Mewati Gharana!". 16 November 2010.
- ↑ "Maniram Pandit". parrikar.org.
- ↑ "Musical night: Pandit Motiram Pandit Maniram Sangeet Samaroh 2016". Deccan Chronicle. 4 December 2016.
- ↑ "Pandit Jasraj". outlookindia.com/outlooktraveller/.
- ↑ 5.0 5.1 "Pandit Jasraj takes a trip down the memory lane to relive his idyllic childhood spent in Hyderabad | Hyderabad News - Times of India". The Times of India. 11 December 2016.
- ↑ Naidu, Jaywant (17 January 2018). "Love to be called Zakir Bhai: Zakir Hussain". Deccan Chronicle. Archived from the original on 17 January 2018.
- ↑ "Pt Jasraj: Switched to singing after 'humiliation' with tabla - Times of India". The Times of India.
- ↑ "Enlite". Light Publications. 22 August 1969 – via Google Books.
- ↑ "Maniram Pandit".
- ↑ Pratap, Jitendra (5 November 2009). "The thorn of re-auditioning". The Hindu – via www.thehindu.com.
- ↑ "Cultural News from India". Indian Council for Public Relations. 22 August 1980 – via Google Books.
- ↑ India, The Hans (3 December 2017). "An ode to music & a city". thehansindia.com.
- ↑ Sinha, Manjari (3 February 2017). "The maestro's musical odyssey..." The Hindu – via www.thehindu.com.
- ↑ "Pandit Jasraj on his life-long love for music". Hindustan Times. 31 March 2017.
- ↑ "Pandit Jasraj". panditjasraj.com. Archived from the original on 2019-09-08. Retrieved 2024-11-17.
- ↑ Raja, Deepak (23 May 2011). "Deepak Raja's world of Hindustani Music: Pandit Jasraj: the romanticist crusader".
- ↑ "Mandhir Pandit". IMDb.
- ↑ "Vinod Pandit - Times of India". The Times of India. 20 October 2011.
- ↑ "No qualms about Freaky Chakra: Deepti". rediff.com.
- ↑ "Expressive interactions". The Hindu. 6 July 2003 – via www.thehindu.com.
- ↑ "Jakko Jakszyk". Music-News.com.
- ↑ "Acoustic singer Jordan Johnson to launch his Extended Play". The Statesman. 15 March 2018.
- ↑ "Pandit Maniram Ji, Pandit Pratap Narayan Ji*, Pandit Jasraj - Three Illustrious Brothers". Discogs. 9 November 1976.
- ↑ "Mumbai Diary: Saturday Dossier". mid-day. 2 June 2018.