ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼

ਸ਼ਮਸ਼ ਉਦ-ਦੀਨ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼
ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦੀ ਕਬਰ
ਤੀਜਾ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ
ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ	ਜੂਨ 1211 – 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1236
ਪੂਰਵ-ਅਧਿਕਾਰੀ	ਆਰਾਮਸ਼ਾਹ
ਵਾਰਸ	ਰੁਕਨ-ਉਦ-ਦੀਨ ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ
ਜਨਮ	ਅਗਿਆਤ ਕੇਂਦਰੀ ਏਸ਼ੀਆ
ਮੌਤ	30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1236 ਦਿੱਲੀ, ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ
ਦਫ਼ਨ	ਕੁਤਬ ਇਮਾਰਤ ਸਮੂਹ, ਮਹਿਰੌਲੀ, ਦਿੱਲੀ
ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ	ਤੁਰਕਨ ਖਾਤੂਨ, ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਸ਼ਾਹ ਤੁਰਕਨ ਮਲਿਕਾ-ਏ-ਜਹਾਨ
ਔਲਾਦ	ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਈਜੁੱਦੀਨ ਬਹਿਰਾਮਸ਼ਾਹ ਰੁਕਨ-ਉਦ-ਦੀਨ ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਨਸੀਰੂਦੀਨ ਮਹਿਮੂਦ ਸ਼ਾਹ ਗਿਆਸ ਉਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਜਲਾਲ ਉਦ-ਦੀਨ ਮਸੂਦ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ੀਹਾਬੁਦਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਕੁਤਬ ਉਦ ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ
ਪਿਤਾ	ਇਲਾਮ ਖਾਨ
ਧਰਮ	ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ

ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ੁਲਾਮ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ। ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਐਬਕ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਨੀਂਹ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਈ। ਉਹ ਐਬਕ ਦਾ ਜੁਆਈ ਵੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ 1211 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 1236 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਰਾਜ ਤਿਲਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਅਨੇਕ ਤੁਰਕ ਅਮੀਰ ਉਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਵਿਰੋਧੀ

ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ - ਤਾਜੁਦਦੀਨ ਯਲਦੌਜ ਅਤੇ ਨਾਸੀਰੁੱਦੀਨ ਕੁਬਾਚਾ। ਇਹ ਦੋਨਾਂ ਗੌਰੀ ਦੇ ਦਾਸ ਸਨ। ਯਲਦੌਜ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਗਜਨੀ ਦਾ ਅੰਗ ਭਰ ਮਾਨਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਗਜਨੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਐਬਕ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਯਲਦੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਤਰਾਇਨ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯਲਦੌਜ ਹਾਰਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਹਾਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਗਜਨੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਨਿੱਜੀ ਦਾਅਵਾ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਕੁਬਾਚਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਸੰਨ 1217 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕੁਬਾਚਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਕੁਬਾਚਾ ਬਿਨਾਂ ਲੜਾਈ ਕੀਤੇ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਉਸ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੰਸੂਰਾ ਨਾਮਕ ਜਗ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਅੱਪੜਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਕੁਬਾਚਾ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਉੱਤੇ ਸਿੰਧ, ਮੁਲਤਾਨ, ਉੱਛ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਸਾਗਰ ਦੁਆਬ ਉੱਤੇ ਕੁਬਾਚਾ ਦਾ ਕਾਬੂ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ।

ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੰਗੋਲਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕੁਬਾਚਾ ਤੋਂ ਹੱਟ ਗਿਆ ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੁਬਾਚਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਹਰਾਇਆ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕੁਬਾਚਾ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਕਰ ਮਰ ਗਿਆ। ਚੰਗੇਜ਼ ਖਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਪੂਰਬ ਦੇ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਵਲੋਂ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਕੁਸ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਹੋਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਲਾ ਅਤੇ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਵੀ ਸੀ।