ਆਦਿਨਾਥ ਮੰਦਰ, ਖਜੁਰਾਹੋ
ਆਦਿਨਾਥ ਮੰਦਰ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖਜੁਰਾਹੋ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਇਹ ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਆਦਿਨਾਥ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਰ ਖਜੁਰਾਹੋ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਸਥਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।[1]
ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
ਆਦਿਨਾਥ ਮੰਦਿਰ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਅੰਤ ਦਾ ਹੈ।[2] ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਵਾਮਨ ਮੰਦਿਰ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[3]
ਗਰਭਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਲਾਈਨਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਦੇ ਨਾਲ ਭਗਵਾਨ ਆਦਿਨਾਥ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਚਿਸਟ (ਜਾਂ ਬੇਸਾਲਟ) ਮੂਰਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਰੀਖ (ਸੰਮਤ 1215 (1158 ਈ.) ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਨਾਮ ਕੁਮਾਰਨੰਦੀ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਕਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਰਾਮਵੇਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਮਾਰਨੰਦੀ ਭਾਨੂਕੀਰਤੀ ਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ, ਜੋ ਰਾਜਾਨੰਦੀ ਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ, ਜੋ ਮੂਲ ਸੰਘ ਦੇ ਰਾਮਚੰਦਰ ਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ। ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ 3 ਸ਼ਾਰਦੂਲਵਿਕ੍ਰਿਦਿਤਾ ਛੰਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[4]
ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ ਦੁਆਰਾ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਸਮਾਰਕ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।[5]
ਇਮਾਰਤ[ਸੋਧੋ]
ਆਦਿਨਾਥ ਮੰਦਰ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਾਮਨ ਮੰਦਰ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਹੀ ਅੰਤਰ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਆਦਿਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਕੰਧ ਦੀ ਉਪਰਲੀ ਕਤਾਰ ਇੱਕ ਉੱਡਦੀ ਵਿਦਿਆਧਾਰਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਾਮਨ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਹੀਰੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਦਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਦਿਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਕਰਵਲੀਨੀਅਰ ਟਾਵਰ ਵਾਮਨ ਮੰਦਿਰ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਅਨੁਪਾਤ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਹ, ਕੁਝ ਹੋਰ ਵਿਕਸਤ ਮੂਰਤੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਿਨਾਥ ਮੰਦਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵਾਮਨ ਮੰਦਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[2]
ਹੁਣ ਮੰਦਰ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਬਚੇ ਹਨ: ਵੇਸਟਿਬੁਲ ਅਤੇ ਪਾਵਨ ਅਸਥਾਨ।[3] ਵੇਸਟਿਬੁਲ ਦੀ ਛੱਤ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਮਾਲ ਦੀ ਹੈ।[2]
ਮੂਰਤੀਆਂ[ਸੋਧੋ]
ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰਸੁੰਦਰੀਆਂ (ਸੁੰਦਰ ਔਰਤਾਂ), ਉੱਡਦੇ ਵਿਦਿਆਧਾਰਾ ਜੋੜੇ, ਵਿਆਲਾ (ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਸ਼ੇਰ ਵਰਗਾ ਜੀਵ), ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਡਾਂਸਰ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਮੂਹ ਹਨ। [3] ਧਰਮ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਜੈਨ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਬਾਹਰੀ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਉੱਕਰੀਆਂ ਵੀ ਹਨ।[3] ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਯਕਸ਼ੀਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ: ਅੰਬਿਕਾ, ਚੱਕਰੇਸ਼ਵਰੀ ਅਤੇ ਪਦਮਾਵਤੀ।[3]
-
ਆਦਿਨਾਥ ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ -
ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਮੂਰਤੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ -
ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਚੰਦੇਲਾ-ਯੁੱਗ ਦੀ ਆਦਿਨਾਥ ਦੀ ਮੂਰਤੀ
ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਇੱਕ ਮੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਦੀਨਾਥ ਨੂੰ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਊਸ਼ਣੀਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਬਲਦ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਧਰਮਚੱਕਰ ਹੈ।[6] ਸੀਟ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਘੜੇ ਦੇ ਢਿੱਡ ਵਾਲੇ ਯਕਸ਼ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿਆਲਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਨੀ ਬੈਗ ਹੈ। ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਗਰੁੜ 'ਤੇ ਬੈਠੀ ਯਕਸ਼ਨੀ ਚੱਕਰੇਸ਼ਵਰੀ ਦੀ ਮੂਰਤ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਬਾਹਾਂ ਹਨ; ਦੋ ਉਪਰਲੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।[6]
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਯਕਸ਼, ਇੱਕ ਯਕਸ਼ੀਨੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਧਰਮਚੱਕਰ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਬਲਦ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਦਿਨਾਥ ਨੂੰ ਕਮਲ ਅਤੇ ਹੀਰੇ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਵਾਲੀ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਪਦਮਾਸਨ ਪੋਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।[6]
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ "Khajuraho Group of Monuments". UNESCO World Heritage Centre. United Nations Educational Scientific and Cultural Organization. Retrieved 25 June 2023.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 ASI Bhopal Adinatha 2016.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 Ali Javid & Tabassum Javeed 2008.
- ↑ [B.L Nagarch, Jaina Inscriptions of Khajuraho, In Hīrālāla Jaina Smriti Granth, Dharmacandra Jaina & R. K. Sharma (eds.), Sharada Pub. House. pp. 69-74 (2002)]
- ↑ ASI MP List 2016.
- ↑ 6.0 6.1 6.2 Umakant Premanand Shah 1987.