ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ
ਕਵੀ ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਚੁਰਾਮਨੀ | |
|---|---|
 ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲਘੂ ਪੇਂਟਿੰਗ ਛੱਤ 'ਤੇ ਬੈਠੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ, ਲਗਭਗ 19ਵੀਂ ਸਦੀ | |
| ਜਨਮ | 8 ਅਕਤੂਬਰ 1787 ਸਰਾਏ ਨੂਰਦੀਨ, ਪੰਜਾਬ (ਅਜੋਕੇ ਕਿਲਾ ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, ਤਰਨਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ) |
| ਮੌਤ | 19 ਅਕਤੂਬਰ 1843/1844 (ਉਮਰ 56 ਜਾਂ 57) |
| ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ | ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਤੇ ਕਵੀ |
| ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ | ਰਾਮ ਕੌਰ |
| ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ |
|
| ਪੁਰਸਕਾਰ | ਮੋਰਥਲੀ ਦਾ ਪਿੰਡ (ਕੈਥਲ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦੁਆਰਾ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਜ਼ਮੀਨ) |
ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ: Kavi Santokh Singh; 8 ਅਕਤੂਬਰ 1787 ਈ – 19 ਅਕਤੂਬਰ 1843/1844) ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਕਵੀ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਸੀ।[1][2] ਉਹ ਇੰਨੇ ਉੱਘੇ ਲੇਖਕ ਸਨ ਕਿ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਮਹਾਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਹਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਥਿਤ ਹੈ।[3] "ਮਹਾਨ ਕਵੀ" (ਮਹਾਕਵੀ) ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਫਿਰਦੌਸੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰਦੌਸੀ ਨੇ ~ 50,000 ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੇ ਕੁੱਲ ~ 52,000 ਛੰਦਾਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿਆਸ ਦੇ ਸਮਾਨ ਸਮਝਿਆ ਹੈ। ਗੌਟਲੀਬ ਵਿਲਹੈਲਮ ਲੀਟਨਰ ਨੇ 1883 ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, "ਕਰਨਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕੈਂਟਲ ਦੇ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਅਮਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ"।
ਜੀਵਨੀ
[ਸੋਧੋ]ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 8 ਅਕਤੂਬਰ 1787 ਨੂੰ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਤਰਨਤਾਰਨ ਨੇੜੇ ਨੂਰਦੀਨ ਪਿੰਡ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਰਾਏ ਨੂਰਦੀਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਵਿੱਚ ਕੱਪੜਾ-ਪ੍ਰਿੰਟਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਪਰ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪਿਤਾ ਦੇਵਾ ਸਿੰਘ ਛਿੰਬਾ ਜਾਤੀ ਦੇ ਕਰੀਰ ਉਪਜਾਤੀ ਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ ਮਾਈ ਰਾਜਾਦੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਉਹ ਨਿਰਮਲਾ ਸੰਪਰਦਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।[4] ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਦੇਵਾ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤਿਕ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਉਸਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਸਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਚਾਚਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਿਆਨੀ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ, ਉਸ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ, ਗਿਆਨੀ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਬੁੰਗਾ, ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਕੋਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਵਿਦਿਅਕ ਆਧਾਰ ਸੀ ਪਰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ।
ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ
[ਸੋਧੋ]ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (2003) ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਨਿਰਮਲਾ ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਿਦਵਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਸ਼ੌਰਾ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਮਲਾ ਸਕੂਲ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਲੇਬਲ ਨੂੰ ਜਾਂਚ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਿਰਮਲਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਕਦੇ ਨਿਰਮਲਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ (ਲੇਖਕ) ਵੀ ਕਦੇ ਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਿਰਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੋੜਦਾ। ਸਗੋਂ, ਗਿਆਨੀ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਇੱਕ ਸਿੱਖਣ ਸੰਸਥਾ, ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦੀ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਗਿਆਨੀ ਸੰਤ ਸਿੰਘ (1768-1832), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਗਿਆਨੀ, ਸਿੱਖ ਹਲਕਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨੀ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ( ਮੰਗਲਾਚਰਣ ) ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
[ਸੋਧੋ]ਉਸਨੇ 1821 ਵਿੱਚ ਜਗਾਧਰੀ ਦੀ ਰਾਮ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਰੋਹੀਲਾ ਉਪਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੂੰ ਬੁਰੀਆ ਅਸਟੇਟ ਵਿੱਚ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ ਦੇ ਮੁਖੀ, ਭਗਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕਥਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ 1823 ਤੱਕ ਰਿਹਾ। 1829 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਕੈਥਲ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਆਇਆ। ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ 1834 ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਮੋਰਥਲੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਜਗੀਰ ਦੀ ਗਰਾਂਟ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ 19 ਅਕਤੂਬਰ 1843 ਜਾਂ 1844 ਨੂੰ ਹੋ ਗਈ, ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਕੰਮ, ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਪਾਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਸੀ।