ਚੁੰਨਾਮਲ ਹਵੇਲੀ
ਲਾਲਾ ਚੁੰਨਾਮਲ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਹਵੇਲੀ (ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਵਿਹੜੇ ਦੀ ਹਵੇਲੀ) ਹੈ ਜੋ ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਲੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਬਚੀ ਹੈ।[1]
ਪਿਛੋਕੜ[ਸੋਧੋ]
1800 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ, ਲਾਲਾ ਚੁੰਨਾਮਲ ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਮੀਰ ਵਪਾਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੀ ਖੱਤਰੀ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ।
1857 ਦੀ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਭੂਮਿਕਾ[ਸੋਧੋ]
1857 ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਲਾਲਾ ਚੁੰਨਾਮਲ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਬੜੇ ਗੌਰ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਿ ਹਵਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਿਸਮਤ ਬਣਾਈ।[2] ਉਸਨੇ ਖੁਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫਰ ਤੋਂ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਮਰਾਟ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਭੇਜਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ (ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਹਟਾਉਣ) ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਇਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਨੇ ਲਾਲਾ ਚੁੰਨਾਮਲ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਚੁੰਨਾਮਲ ਵਰਗੇ ਨਿਮਨ ਜਨਮ ਦੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਇੱਜ਼ਤ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਚਮਕਦਾਰ "ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ" ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦੇ ਅਤੇ ਮੌਜਾਂ ਮਾਣ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਨੇਕ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਪਤਵੰਤੇ ਲੋਕ "ਮਿੱਟੀ ਛਾਣ ਰਹੇ ਸਨ।"[3]
ਇੱਕ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣਾ[ਸੋਧੋ]
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਵਪਾਰੀ ਨੇ ਕਵੀ ਨੂੰ ਆਦਮੀ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਲਾਲਾ ਚੁੰਨਾਮਲ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫਤਿਹਪੁਰੀ ਮਸਜਿਦ ਸੀ, ਇੱਕ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮਸਜਿਦ ਜੋ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ ਦੀ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਚੁੰਨਾਮਲ ਦੀ ਮਹਿਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। 1857 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਬੇਲੋੜਾ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਨਿਲਾਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਮਕਾਨ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ। ਲਾਲਾ ਚੁੰਨਾਮਲ ਨੇ ਇਹ ਢਾਂਚਾ ਨੀਲਾਮੀ ਵਿੱਚ 100000000 ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ। 19,000[4] ਲਾਲਾ ਚੁੰਨਾਮਲ († 29 ਜਨਵਰੀ 1870), ਇੱਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀ, ਉੱਚ-ਜਾਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਨੇ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਢਾਹਿਆ ਪਰ ਇਸਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ। ਉਸਨੇ ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਨਮਾਜ਼ ਅਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਬੰਦ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਹਿੰਦੂ ਵਾਂਗ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਦਲਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ।
ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, 1877 ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ (ਜਾਂ ਰਹਿਣ) ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ 1877 ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ, ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਮਾਜ਼ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਲਾਲਾ ਚੁੰਨਾਮਲ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਬਦਲੇ ਚਾਰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਮਿਲੀ। ਇਹ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਤਨੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਅਕਬਰਾਬਾਦੀ ਮਸਜਿਦ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਚੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਮਸਜਿਦ ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਬਰਤਾਨਵੀ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੰਡਰ ਢਾਂਚਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਨਿਲਾਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[5][6]
ਹਵੇਲੀ[ਸੋਧੋ]
ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰਹੀ। ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਮਿੱਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਉੱਦਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। [7] ਨਾਲ ਹੀ, ਚੁੰਨਾਮਲ ਪਰਿਵਾਰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਟੋਮੋਬਾਈਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਫ਼ੋਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]</link> . ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਸਿਮੀ ਗਰੇਵਾਲ ਦਾ ਵਿਆਹ ਚੁੰਨਾਮਲ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਵੰਸ਼ਜ ਰਵੀ ਮੋਹਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। [8]
ਅੱਜ, ਇਹ ਜੱਦੀ ਚੁੰਨਾਮਲ ਹਵੇਲੀ, ਜੋ ਕਿ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਦੇ ਕਟੜਾ ਨੀਲ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ - ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਦਿਲ, ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬਚਣ ਲਈ ਆਖਰੀ ਹਵੇਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ’ਤੇ 150 ਕਮਰੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। [9] ਮਹਿਲ ਲਗਭਗ 139 ਦੁਕਾਨਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮਹਿਲ ਦੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਦੀ ਕੰਧ 'ਤੇ ਇਕ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ 1848 ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ 1864 ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਇਮਾਰਤ ਕਲਾ[ਸੋਧੋ]
ਇਹ ਲੱਖੋਰੀ ਇੱਟਾਂ ਅਤੇ ਚੂਨੇ ਦੇ ਮੋਰਟਾਰ ਸਮੇਤ ਰਵਾਇਤੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।[10][11][12][13]
ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ[ਸੋਧੋ]
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ "Two havelis". Archived from the original on 21 September 2012. Retrieved 13 February 2009.
- ↑ Hakim's haveli haven for Afghan refugees
- ↑ The Last Mughal, The Fall of a Dynasty, Delhi 1857, William Dalrymple
- ↑ Fatehpuri Shahi Masjid - A mute witness to the travails of Dillee
- ↑ mosque whtm In memory of a pious Begum[permanent dead link] The Hindu, 3 October 2005.
- ↑ Baishali Adak (10 July 2012). "A place suitable for a queen". Deccan Herald. Retrieved 2013-09-17.
- ↑ Information on Chunnamal
- ↑ Simi Garewal and Ravi Mohan Archived 2016-04-20 at the Wayback Machine.
- ↑ "Gulfnews : Historic mansions crumbling due to official apathy". Archived from the original on 2012-07-01.
- ↑ "Haveli to speak of a history lost in time.", Times of India, 21 Dec 2015.
- ↑ 5. Havelis of Kucha pati Ram, in South Shahjahanabad, World Monument fund.
- ↑ Revival of Hemu's Haveli on the cards Archived 1 December 2017 at the Wayback Machine., Yahoo News India, 6 Aug 2015.
- ↑ "A Zail, school and orphanage: Bawana's fortress gets another makeover.", Hindustan Times.