ਬਿਜੋਏ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ

ਬਿਜੋਏ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ
ਬਿਜੋਏ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ
	ਬਿਜੋਏ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ
ਜਨਮ	17 ਜਨਵਰੀ 1909; ਕਾਨਪੁਰ, ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ; (ਅਜੋਕਾ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼)
ਮੌਤ	16 ਜੁਲਾਈ 1992 (ਉਮਰ 83); ਪਟਨਾ, ਬਿਹਾਰ, ਭਾਰਤ
ਹੋਰ ਨਾਮ	ਬੱਚੂ, ਬਿਜੋਏ
ਪੇਸ਼ਾ	ਇਨਕਲਾਬੀ
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ	ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਸ਼੍ਰੀਰਾਜਯਮ ਸਿਨਹਾ
Parent	ਮਾਰਕੰਡ ਸਿਨਹਾ (ਪਿਤਾ) ਸ਼ਰਤ ਕੁਮਾਰੀ (ਮਾਂ)

ਬਿਜੋਏ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ (17 ਜਨਵਰੀ 1909 - 16 ਜੁਲਾਈ 1992) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸੀ।ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਮੁਹੱਲਾ ਕਰਾਚੀ ਖਾਨਾ, ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਤ ਕੁਮਾਰੀ ਸਿਨਹਾ ਅਤੇ ਮਾਰਕੰਡ ਸਿਨਹਾ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਬੰਗਾਲੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕ੍ਰਾਈਸਟ ਚਰਚ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ।^[1]

ਇਨਕਲਾਬੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ

ਕਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਸਿਨਹਾ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਸਮਾਪਤੀ ਨਾਲ ਨਿਰਾਸ਼ ਨੌਜਵਾਨ ਸੀ।^[2] ਬਿਜੋਏ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਸੁਰੇਸ਼ ਚੰਦਰ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਜੈ ਕੁਮਾਰ ਘੋਸ਼ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਉਸਦੇ ਸਾਬਕਾ ਸਹਿਪਾਠੀ ਸਨ। ਸਿਨਹਾ ਦਾ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਨਾਂ ਬੱਚੂ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਾਲ 1924 ਵਿੱਚ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਘਰੋਂ ਭੱਜ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿਨਹਾ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਉਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ "ਮੈਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਵਧਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ"।^[3]

1927 ਵਿੱਚ, ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿਨਹਾ ਨੂੰ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਸਕੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।^[4] ਸਿਨਹਾ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ. ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਬੈਚ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ, ਇਹ ਜਤਿਨ ਦਾਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ।^[5]

ਕਾਕੋਰੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਫੈਸਲੇ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ ਸਮੇਤ ਜੋਗੇਸ਼ ਚੰਦਰ ਚੈਟਰਜੀ ਨੂੰ 10 ਸਾਲ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਾਰਨ ਸਿਨਹਾ ਦੀ ਭੈਣ ਆਪਣਾ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਗੁਆ ਬੈਠੀ। ਜਦੋਂ ਚੈਟਰਜੀ ਨੂੰ 1927 ਵਿੱਚ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ ਅਤੇ ਵਿਜੇ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ ਨੂੰ ਚੈਟਰਜੀ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲੈਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾਅ ਕਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। 3 ਮਾਰਚ, 1928 ਨੂੰ, ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਜੇਲ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਪਤ ਪੁਲਿਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਨਪੁਰ ਲਈ ਰੇਲ ਟਿਕਟਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ਪਰ ਟਿਕਟ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਰੇਲਗੱਡੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਦੋ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਉਸੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਦੋਵੇਂ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਫਰਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਲੱਭ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਰੇਲਗੱਡੀ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਰੇਲਗੱਡੀ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਕਾਂਸਟੇਬਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਕਾਨਪੁਰ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਮੁੜ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਪਰ ਹੁਣ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਗੌੜੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਣੀ ਪਵੇਗੀ।^[6]

ਹਮਵਤਨ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਛੇੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਛੇੜਛਾੜ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਖਾਸ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਫੜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਿਨਹਾ ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹਮਵਤਨ ਉਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਿੜਾਉਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਕਦੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਫੜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਨੇਮਾ ਹਾਲ ਵਿਚ ਹੋਵੇਗਾ। ਭਾਵੇਂ ਪੁਲਿਸ ਆ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਕਹੇਗਾ "ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਆਵਾਂਗਾ ਪਰ ਫਿਲਮ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ"।^[7]

ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਵਿਖੇ ਮੀਟਿੰਗ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਸਿਨਹਾ ਨੇ ਕੁਝ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਫਨਿੰਦਰਨਾਥ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਰੇਲ ਟਿਕਟ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ। ਸਿਨਹਾ ਕੇਂਦਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ ਜੋ 8 ਅਤੇ 9 ਸਤੰਬਰ, 1928 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ ਕਿਲੇ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਸਿਨਹਾ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ:

“ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਆਇਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਚੱਲੇ ਹਾਂ, ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ, ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਹੈ। ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣਾ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਵੱਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਸਾਨੂੰ ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ ਤੋਂ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡੀ ਪਾਰਟੀ ਹੁਣ ਇਕ ਰਾਜ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਬ-ਭਾਰਤੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦਾ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸੱਤਾ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਦੇਣਾ। ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਖੁਦ ਲਵੇ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰੇ। ਹੁਣ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ - ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਬਾਰੇ, ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਕੋਲ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤਸਵੀਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਵਰਾਜ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਕੇ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਨਤਾ ‘ਸਵਰਾਜ’ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਝਦੀ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਰਾਜ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਾਂਗਰਸ ‘ਸਵਰਾਜ’ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਤਾਬ ਹੈ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਆਪਣੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸਹੀ ਅਰਥ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੀ। ਅੱਜ ਮਾਲੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਿੱਲ ਮਾਲਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਹੜਤਾਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਕਿਸਾਨਾਂ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਲਈ ਵਰਤਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਾਡੇ ਸਿਰ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਜੋ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਉਸ 'ਤੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਸਿਹਤਮੰਦ ਸਿੱਟੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਂਗੇ।”^[8]

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਿਨਹਾ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕਸੁਰਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਸਿਨਹਾ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਮਹਾਰ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਦੀ ਤੀਜੀ ਕਤਾਰ ਸਨ।^[9]

ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੀ.ਕੇ. ਦੱਤ 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਅਤੇ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਸੁਖਦੇਵ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਕੜੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ। ਜਲਦੀ ਹੀ, ਹੋਰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਲਿਸ ਨੇ 10 ਜੁਲਾਈ 1929 ਨੂੰ 16 ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 17ਵੇਂ ਤੋਂ 25ਵੇਂ ਨੰਬਰ ਦੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਭਗੌੜਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ, ਬਿਜੋਏ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ, ਰਾਜਗੁਰੂ, ਭਗਵਤੀਚਰਨ ਵੋਹਰਾ, ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ , ਯਸ਼ਪਾਲ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਿਆਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ।^[10]

ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ

ਸਿਨਹਾ, ਜੈਦੇਵ ਕਪੂਰ, ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਨਾਲ ਇਕਮੁੱਠਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਜਦੋਂ ਜਤਿਨ ਦਾਸ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪਲ ਗਿਣ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਗਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਸਿਨਹਾ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗੀਤ 'ਏਕਲਾ ਚੱਲੋ ਰੇ' ਗਾਇਆ।^[11]

ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਫੈਸਲਾ

ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ 7 ਅਕਤੂਬਰ, 1930 ਨੂੰ ਆਇਆ। ਸਿਨਹਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।^[12]

ਸਿਨਹਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਹੋ ਸਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਦੇਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੋਰ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣਗੇ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪੰਦਰਵਾੜਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਨਹਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ।^[13] ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਨਹਾ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ:

"ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਬਚ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਬਿਪਤਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਮਰ ਗਿਆ, ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇੰਨੀ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗੀ ਕਿ ਸ਼ੈਤਾਨ ਲਈ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਕਾਮ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ।"^[14]

ਕੈਦ

ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਮੁੰਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿਨਹਾ ਨੂੰ ਜੂਨ 1933 ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ, ਜੈਦੇਵ ਕਪੂਰ ਵਰਗੇ ਐਚਐਸਆਰਏ ਹਮਵਤਨਾਂ ਸਮੇਤ ਅੰਡੇਮਾਨ ਦੀ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨਵਰੀ 1933 ਵਿੱਚ ਗਯਾ ਪ੍ਰਸਾਦ, ਮਹਾਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਦੱਤ, ਕਮਲਨਾਥ ਤਿਵਾੜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅੰਡੇਮਾਨ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਜਲਦੀ ਹੀ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਕੈਦੀਆਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੁਆਰਾ ਮਿਲੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਜੋਂ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ 'ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਸ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੌਰਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੋਹਿਤ ਮੈਤਰਾ, ਮਨਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਬਾਦਾਸ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ:

ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਬਣ
ਸੌਣ ਲਈ ਬਿਸਤਰੇ
ਖਾਣ ਯੋਗ ਭੋਜਨ
ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀਆਂ ਲਈ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦਿਓ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ
ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ

ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਕਾਦਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਿਨਹਾ, ਵਰਮਾ ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕੈਦੀਆਂ ਲਈ ਕਲਾਸਾਂ ਲਗਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਵਿਸ਼ਵ ਇਤਿਹਾਸ, ਬਸਤੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ, ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1937 ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1938 ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਦੁਬਾਰਾ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[15] 1941 ਤੋਂ 1945 ਤੱਕ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਹ 17 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਕੈਦ ਰਹੇ।

ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿਨਹਾ ਆਪਣੇ HSRA ਹਮਵਤਨ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ, ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ, ਅਜੋਏ ਘੋਸ਼, ਜੈਦੇਵ ਕਪੂਰ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1962 ਵਿੱਚ ਕਾਨਪੁਰ ਤੋਂ ਚੋਣ ਲੜੀ ਪਰ ਹਾਰ ਗਏ।

ਮੌਤ

ਸਿਨਹਾ ਦਾ 16 ਜੁਲਾਈ 1992 ਨੂੰ ਪਟਨਾ ਵਿੱਚ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ।

ਲੇਖਣ ਕਾਰਜ

In Andamans, the Indian bastille(ਅੰਡੇਮਾਨ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਬੈਸਟਿਲ)^[16]
Indian revolutionary movement(ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ)^[17]
The new man in the Soviet Union; a human narrative of Soviet way of life(New Delhi, People's Pub. House, 1971)(ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਆਦਮੀ; ਸੋਵੀਅਤ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਬਿਰਤਾਂਤ)
Indian renaissance: a Marxist approach(New Delhi: Communist Party of India, 1986)(ਭਾਰਤੀ ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ: ਇੱਕ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ)
Why the national revolutionaries became communists?(New Delhi: Communist Party of India, 1985)(ਕੌਮੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਿਉਂ ਬਣੇ?)

ਹਵਾਲੇ

↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000013-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000014-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "शहीद-ए-आजम भगत सिंह के 110वें जन्मदिन पर विशेष: जानें, जन्म से शहादत तक". punjabkesari. 2016-09-28. Retrieved 2023-06-30.
↑ "Impact of Lenin on Bhagat Singh's Life - Mainstream Weekly". www.mainstreamweekly.net. Retrieved 2023-06-30.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000018-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000019-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001B-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001C-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Lal, Chaman. "From Swaraj to Poorna Swaraj The indomitable courage and sacrifice of Bhagat Singh and his comrades will continue to inspire people".
↑ "Rare documents on Bhagat Singh's trial and life in jail". The Hindu. 2011-08-14. ISSN 0971-751X. Retrieved 2023-06-30.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000020-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000021-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000022-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000023-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000024-QINU`"'</ref>" does not exist.

[1] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000013-QINU`"'</ref>" does not exist.

[2] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000014-QINU`"'</ref>" does not exist.

[3] "शहीद-ए-आजम भगत सिंह के 110वें जन्मदिन पर विशेष: जानें, जन्म से शहादत तक". punjabkesari. 2016-09-28. Retrieved 2023-06-30.

[4] "Impact of Lenin on Bhagat Singh's Life - Mainstream Weekly". www.mainstreamweekly.net. Retrieved 2023-06-30.

[5] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000018-QINU`"'</ref>" does not exist.

[6] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000019-QINU`"'</ref>" does not exist.

[7] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[8] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001B-QINU`"'</ref>" does not exist.

[9] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001C-QINU`"'</ref>" does not exist.

[10] Lal, Chaman. "From Swaraj to Poorna Swaraj The indomitable courage and sacrifice of Bhagat Singh and his comrades will continue to inspire people".

[11] "Rare documents on Bhagat Singh's trial and life in jail". The Hindu. 2011-08-14. ISSN 0971-751X. Retrieved 2023-06-30.

[12] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[13] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000020-QINU`"'</ref>" does not exist.

[14] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000021-QINU`"'</ref>" does not exist.

[15] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000022-QINU`"'</ref>" does not exist.

[16] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000023-QINU`"'</ref>" does not exist.

[17] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000024-QINU`"'</ref>" does not exist.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]