ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਂ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।[1][2]
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ 875 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।[3][2][4] ਅਤੇ ਇਹ ਸੱਤਵਾਹਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ।[5] ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਰਪੂਰਮੰਜਰੀ ਅਤੇ ਗਹਿ ਸੱਤਾਸਾਈ (150 ਈ.ਪੂ.) ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਜੈਨ ਆਚਾਰੀਆ ਹੇਮਚੰਦਰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਆਕਰਣਕਾਰ ਹਨ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ।
ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਾਂ ਦਾ ਉਭਾਰ ਦੂਜੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਨਾਲ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਵਿਕਸਤ ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ।[6] ਇਹ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ।[7] ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਦਵਾਨ, ਰਾਜਾਰਾਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਭਾਗਵਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਲੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਜੀਵੰਤ ਹੈ।[8]
ਵਰਾਰੂਚੀ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਵਿਆਕਰਣਕਾਰ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਆਕਰਣ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਾ ਦੇ ਚਾਰ ਅਧਿਆਇ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਾਂ - ਸ਼ੌਰਸੇਨੀ, ਅਰਧਮਾਗਧੀ, ਅਤੇ ਪੈਸ਼ਾਚੀ - ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਗੁਣ ਹਨ।[9] ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਦੰਡੀ (6ਵੀਂ-7ਵੀਂ ਸਦੀ) ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਵਯਾਦਰਸ਼ ਵਿੱਚ, ਇਸਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।[7]
ਜਨਸੰਖਿਆ[ਸੋਧੋ]
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਹੈ।[10] ਇਹ ਮਾਲਵਾ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ (ਉੱਤਰ) ਤੋਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਨਦੀ ਅਤੇ ਤੁੰਗਭਦਰਾ ਨਦੀ ਖੇਤਰ (ਦੱਖਣੀ) ਤੱਕ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਮੌਜੂਦਾ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ।[3] ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕੰਨੜ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।[11]
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਹਿਤ[ਸੋਧੋ]
ਗਹਿ ਸੱਤਾਸਾਈ ਰਾਜਾ ਹਾਲਾ (20-24 ਈਸਵੀ) ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਰਸੇਨ II ਦਾ ਸੇਤੁਬੰਧ, ਕਰਪੂਰਮੰਜਰੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਹਰਿਵਿਜੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਾਕਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਗੌਡਵਾਹੋ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[2][4] ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਟਕਕਾਰ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਨੀਵੇਂ ਦਰਜੇ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[2]
ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ[ਸੋਧੋ]
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਮ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੱਤਵਾਹਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ।[12] ਸੱਤਵਾਹਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਬਣ ਗਈ, ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ "ਨਾਟਕੀ" ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਾਂ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ, ਸ਼ੌਰਸੇਨੀ ਅਤੇ ਮਾਗਧੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਉੱਤੇ ਵੀ ਹਾਵੀ ਹੋ ਗਈ। ਜੈਨ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਾਮਕ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਸਕਰਣ ਵੀ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ "Roots of Konkani" (in English and Konkani). Goa Konkani Akademi. Archived from the original on 2008-08-28. Retrieved 2009-09-03.
{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link) - ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 The Linguist List Archived 2009-12-25 at the Wayback Machine.
- ↑ 3.0 3.1 V.Rajwade, Maharashtrache prachin rajyakarte
- ↑ 4.0 4.1 Dr.Kolarkar, Marathyancha Itihaas
- ↑ Austin, Peter (2008). One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost. California: University of California Press. p. 118. ISBN 978-0520255609.
- ↑ Dani, A. H. (June 1993). History of Civilizations of Central Asia. Unesco Publishing. p. 357. ISBN 92-3-102719-0.
- ↑ 7.0 7.1 "Prakrit languages". Encyclopædia Britannica.
- ↑ "Submission for Classical Status Of Marathi Language" (PDF). November 2013. p. 81. Archived from the original (PDF) on 11 April 2016. Retrieved 25 June 2017.
Through many evidences Ketkar and Bhagwat have demonstrated that Marathi has not originated from Sanskrit but it is as old as Sanskrit. While highlighting the conclusion of research of Rajaramshastri Bhagwat, Durga Bhagwat (1979, p. 2) remarks, "He showed that old Mahārāṣṭrī is older and more vivacious than Sanskrit." It is an important observation and view both as it comes from Rajaramshastri Bhagwat and Durgabai Bhagwat who were both scholars of Sanskrit and Marathi and their dialects, respectively.
- ↑ Verma, C.B.; Varma, C.B. (2002). "The Prakrit Bloom". Indian Literature. 46 (1 (207)): 144. JSTOR 23344538.
- ↑ Alfred C. Woolner (1928). Introduction to Prakrit.
- ↑ C. V. Vaidya, History of Medieval Hindu India, Being a History of India from 600 to 1200 AD, in 3 vols.
- ↑ Peter, Austin (2008). One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost. California: University of California Press. p. 118. ISBN 978-0520255609.