ਮੌਲਾ ਰਾਮ
ਮੌਲਾ ਰਾਮ ਜਾਂ ਮੌਲਾ ਰਾਮ (1743–1833)[1] ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦੇ ਕਾਂਗੜਾ ਸਕੂਲ ਦੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਸ਼ਾਖਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।[2] ਉਹ ਇੱਕ ਕਵੀ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਡਿਪਲੋਮੈਟ ਵੀ ਸੀ।[3] ਉਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਖੋਜ ਮੁਕੰਦੀ ਲਾਲ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ।[4]
ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੰਮ[ਸੋਧੋ]
ਉਹ ਸ੍ਰੀਨਗਰ (ਹੁਣ ਵਾਲ਼ੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ) ਵਿੱਚ ਮੰਗਤ ਰਾਮ ਅਤੇ ਰਮੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ[5] ਅਤੇ ਉਸਨੇ 1803 ਵਿੱਚ ਗੋਰਖਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫਿਰ 1815 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1777 ਤੋਂ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅੱਗੇ ਵੀ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ।
ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ [6] ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਦੋ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰਕਾਰ, ਸ਼ਾਮ ਦਾਸ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹਰ ਦਾਸ (ਜਾਂ ਕੇਹਰ ਦਾਸ [3] ), ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸੁਲੇਮਾਨ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੋਂ 1658 ਵਿੱਚ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸ਼ਾਹ ਕੋਲ਼ ਸ਼ਰਨ ਲਈ, ਜਿਸਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਸ਼ਾਹੀ ਤਸਬੀਰਦਾਰ (ਤਸਵੀਰ-ਨਿਰਮਾਤਾ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ। ਮੌਲਾ ਰਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜਵਾਲਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਪੋਤੇ ਆਤਮਾ ਰਾਮ ਨੇ ਪਰੰਪਰਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, ਪਰ ਹੋਰ ਵਾਰਸਾਂ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ।[3] ਫਿਰ ਵੀ, ਉਸਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਤੁਲਸੀ ਵੀ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਸੀ (ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਮਕਾਲੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਤੁਲਸੀ ਮਿਸਤਰੀ ਸਮਝ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)।[1]
ਮੌਲਾ ਰਾਮ ਨੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਪ੍ਰਦੀਪ ਸ਼ਾਹ, ਲਲਿਤ ਸ਼ਾਹ, ਜੈਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਿਊਮਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਮੇਂ 1777 ਤੋਂ 1804 ਤੱਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਗੋਰਖਾ ਸ਼ਾਸਨ (1803-15) ਅਤੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ।
ਮੌਲਾ ਰਾਮ ਨੇ ਖੁਦ ਕਾਂਗੜਾ ਜਾ ਕੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਗਲ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਪੇਂਟਿੰਗ ਕੀਤੀ।[7] ਮਿਸਾਲ ਲਈ ਉਸਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਮਸਤਾਨੀ ਮੁਗਲ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ,[8] ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸਦੀ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਸਕਾਸੱਜਾ ਨਾਇਕਾ,[9] ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਗੜ੍ਹਵਾਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਕਹੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਹਨ।[10]
ਉਸਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਚਨਾ ਗੜ੍ਹਰਾਜਵੰਸ਼ ਕਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਜੋ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਕਈ ਰਾਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਰੋਤ ਹੈ।[11][12] ਉਹ ਸ਼ਿਆਮ ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਲਾਰਾਮ ਸ਼ਾਹ, ਮਹੀਪਤੀ ਸ਼ਾਹ, ਪ੍ਰੀਤਮ ਸ਼ਾਹ, ਮੇਦੀਨੀ ਸ਼ਾਹ, ਲਲਿਤ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਜੈਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਾਹ ਤੱਕ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।[13] ਉਸਨੇ 1800 ਵਿੱਚ ਗਣਿਕਾ ਨਾਟਕ ਜਾਂ ਗੜ੍ਹ ਗੀਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਵੀ ਲਿਖਿਆ[14] ਮੌਲਾ ਰਾਮ ਨੇ ਖੁਦ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਜੈਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਕਰਪਰੋਲੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਿਰਮੂਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਜਗਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਮਦਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।[15] [16]
ਮੌਲਾ ਰਾਮ ਨੇ ਗੜ੍ਹਰਾਜਵੰਸ਼ਕਾਵਯ, ਰਣ ਬਹਾਦਰ ਚੰਦਰਿਕਾ, ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ-ਏ-ਜੰਗ ਚੰਦਰਿਕਾ, ਬਖਤਾਵਰ ਯਸ਼ ਚੰਦਰਿਕਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। [17]ਜਦੋਂ ਕਾਜੀ ਬਖਤਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬਸਨੀਤ 1867 ਬਿਕ੍ਰਮੀ (ਭਾਵ 1810 ਈ.) ਨੂੰ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਮੌਲਾ ਰਾਮ ਨੇ 1861 ਬਿਕ੍ਰਮੀ (ਭਾਵ 1804 ਈ.) ਤੋਂ ਗੋਰਖਾਲੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ। ਮੌਲਾ ਰਾਮ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ, ਕਾਜੀ ਬਖਤਾਵਰ ਨੇ 61 ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ, ਇੱਕ ਘੋੜਾ, ਇੱਕ ਚੋਗਾ, ਕੁਝ ਹਥਿਆਰ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਜਾਗੀਰ ਵਾਲ਼ੇ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਭੱਤੇ ਬਹਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। [17] ਮੌਲਾ ਰਾਮ ਨੇ ਕਾਜੀ ਬਖਤਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬਸਨੀਤ ਦੀ ਉਸਤਤ ਵਿੱਚ ਬਖਤਾਵਰ ਯਸ਼ ਚੰਦਰਿਕਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਕੁਮਾਉਂ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਵਿੱਚ ਗੋਰਖਾਲੀ ਰਾਜ ਦੇ ਅਤੀਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੋਰਖਾਲੀ ਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਚਨਾ ਗੜ੍ਹਰਾਜਵੰਸ਼ਕਾਵਯ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।[17]
ਮੌਲਾ ਰਾਮ ਦੀ ਮੌਤ 1833 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ।[18]
ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ[ਸੋਧੋ]
ਮੌਲਾ ਰਾਮ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਹੇਮਵਤੀ ਨੰਦਨ ਬਹੁਗੁਣਾ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬੋਸਟਨ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ, ਯੂ.ਐੱਸ.ਏ., ਵਾਰਾਣਸੀ ਦੇ ਭਾਰਤ ਕਲਾ ਭਵਨ ਅਤੇ ਕਸਤੂਰ ਭਾਈ ਲਾਲ ਭਾਈ ਸੰਗ੍ਰਹਿਆਲਿਆ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਖੇ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਮੁਕੰਦੀ ਲਾਲ ਨੇ 1968 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਿਤਾਬ 'ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼' ਲਿਖੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਲਾ ਰਾਮ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਸਕੈਚਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ 1.0 1.1 Kamboj 2003, p.119
- ↑ Bhandari, Dr Mohan (2021-08-13). "Garhwal School of Painting: Dev Bhumi, Veer Bhumi & Kala Bhumi". newsmeter.in (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2021-08-13.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Kamboj 2003, p.25
- ↑ Chaitanya 1982
- ↑ "Mola Ram, Garhwal Paintings, Garhwal School of Painting, Barrister Mukandi Lal". www.srinagargarhwal.com (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2018-09-25.
- ↑ Hāṇḍā 2002, p.129
- ↑ Kamboj 2003, p.28
- ↑ Chaitanya 1982
- ↑ Chaitanya 1982
- ↑ Coomaraswamy 1969, pp.75–76
- ↑ Hāṇḍā 2002, p.120
- ↑ Hāṇḍā & Jain 2003, p.21: "Mola Ram was witness to the collapse of dynastic rule, rise and fall of the tyrannical Gurkha hegemony through which he could steer well, and the British dominance in Garhwal. The upheavals through which the Garhwal kingdom passed during those days are most authentically recorded in his Garhrajvansh Ka Itihas. This work of Mola Ram covers the history of Garhwal from the period of Sham Shah (AD 1550-1569) to the tyrannical days under the Gurkhas and British rule."
- ↑ Hāṇḍā 2002, pp. 120–144
- ↑ Rawat 2002
- ↑ Hāṇḍā 2002, p.144
- ↑ Chaitanya 1982
- ↑ 17.0 17.1 17.2 Regmi 1987.
- ↑ "Mola Ram, Garhwal Paintings, Garhwal School of Painting, Barrister Mukandi Lal". www.srinagargarhwal.com (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2018-09-25.