ਸ਼ਾਮ ਚੌਰਸੀਆ ਘਰਾਨਾ
| ਨਿਰਮਾਣ | 16ਵੀਂ ਸਦੀ |
|---|---|
| ਸੰਸਥਾਪਕ | ਚਾਂਦ ਖਾਨ, ਸੂਰਜ ਖਾਨ |
| ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ | ਸ਼ਾਮਚੁਰਾਸੀ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਮੁਗ਼ਲ ਭਾਰਤ |
| ਮੰਤਵ | ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ |
| ਸਰੋਤ [1] | |
ਸ਼ਾਮਚੁਰਾਸੀ ਘਰਾਣਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੋਕਲ ਘਰਾਣਾ (ਗਾਇਨ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ) ਹੈ ਜੋ ਵੋਕਲ ਦੋਗਾਣਿਆਂ ਦੇ ਗਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਧ੍ਰੁਪਦ ਦਾ ਪੰਘੂੜਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਚਾਰ ਗਾਇਕ ਘਰਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ; ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਹਨ: ਪਟਿਆਲਾ, ਤਲਵੰਡੀ ਅਤੇ ਕਪੂਰਥਲਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਜ਼ਾਕਤ ਅਤੇ ਸਲਾਮਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਭਰਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸ
[ਸੋਧੋ]ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਚਾਂਦ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਖ਼ਾਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਤਾਨਸੇਨ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ। ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਗਾਤਾਰ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ ਗਾਇਨ ਦੇ ਧਰੁਪਦ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦੋਗਾਣਾ ਵੋਕਲ ( ਜੁਗਲਬੰਦੀ ) ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ। ਮੀਰ ਬਖਸ਼ ਅਤੇ ਖੈਰਦੀਨ, ਕਰਮ ਇਲਾਹੀ ਖਾਨ, ਵਿਲਾਇਤ ਅਲੀ ਅਤੇ ਹਦਾਇਤ ਖਾਨ, ਗੁਲਾਮ ਸ਼ਬੀਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮ ਜਾਫਰ ਖਾਨ, ਨਜ਼ਾਕਤ ਅਲੀ ਅਤੇ ਸਲਾਮਤ ਅਲੀ ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਜੁਗਲਬੰਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਭਿਆਸੀ ਹਨ।
ਇਹ ਘਰਾਣਾ ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਚੌਰਾਸੀ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ; ਬਦਲਵੇਂ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਸ਼ਾਮਚੁਰਾਸੀ। ਨਾਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸੂਫੀ ਸੰਤ, ਸੰਤ ਸ਼ਾਮੀ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ( ਚੌਰਾਸੀ = 84) ਦਾ ਨਾਮ 84 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਭੂਮੀ ਮਾਲੀਆ ਇਕਾਈ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਦੰਤਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਾਂਟ ਵਜੋਂ ਇੱਥੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁਕੜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੂਲ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੰਸਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ "ਰੰਗੀਲਾ" ਨੂੰ ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਨੇ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ 84 ਸਥਾਨਕ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਆਮਦਨ, 'ਚੌਰਾਸੀ' ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸੂਫੀ ਸੰਤ,ਸੰਤ ਸ਼ਮੀ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
ਨਜ਼ਾਕਤ ਅਤੇ ਸਲਾਮਤ ਅਲੀ ਖਾਨ
[ਸੋਧੋ]ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਵਿਲਾਇਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਧਰੁਪਦ ਗਾਇਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਲਾਮਤ ਅਲੀ ਖਾਨ, ਨਜ਼ਾਕਤ ਅਲੀ ਖਾਨ, ਤਸਾਦਕ ਅਲੀ ਖਾਨ, ਅਖਤਰ ਅਲੀ ਖਾਨ ਅਤੇ ਜ਼ਾਕਿਰ ਅਲੀ ਖਾਨ ਸਨ।
ਨਜ਼ਾਕਤ ਅਲੀ ਖਾਨ (1928-1984) ਅਤੇ ਸਲਾਮਤ ਅਲੀ ਖਾਨ (1934-2001) ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ 1942 ਵਿਚ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ, ਦਿੱਲੀ ' ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਸਲਾਮਤ ਸਿਰਫ 8 ਸਾਲ ਦਾ ਲੜਕਾ ਸੀ।ਉਹ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਗਏ ਸਨ:
- "ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਸਰੋਤਿਆਂ ਲਈ ਮਧੁਰ ਸੰਗੀਤਕ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਦਾਵਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਸਰੋਤਿਆਂ ਦਾ ਹਰ ਮੈਂਬਰ ਹੈਰਾਨ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਦ੍ਰੁਤ ਗੱਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ, ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਂਵੇਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਤਾਨਾਂ, ਸਰਗਮਾਂ ਅਤੇ ਲਯਕਾਰੀ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕਾ-ਬੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।"
ਭਾਰਤ ਦੀ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਲਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਉਭਰੇ। ਮਸ਼ਹੂਰ ਭਾਰਤੀ ਪਲੇਬੈਕ ਗਾਇਕਾ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਤਾਦ ਸਲਾਮਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗਾਇਕ ਸਨ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਤੋਂ 1974 ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮਤਭੇਦਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਹ ਟੁੱਟ ਗਏ, ਅਤੇ ਫਿਰ 1984 ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਾਕਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ, ਪਰ ਸਲਾਮਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਸ਼ਰਾਫਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਫਕਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਗਾਉਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਚੌਰਸੀਆ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਸਲਾਮਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ, ਲਤਾਫਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਗ਼ਜ਼ਲ, ਠੁਮਰੀ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਹੈ।
ਉਸਤਾਦ ਸਲਾਮਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ (ਸ਼ਗਿਰਦ) ਵਿੱਚ ਉਸਤਾਦ ਹੁਸੈਨ ਬਖ਼ਸ਼ ਗੁੱਲੂ, ਉਸਤਾਦ ਬੀਐਸ ਨਾਰੰਗ, ਉਸਤਾਦ ਸ਼ਫਕਤ ਅਲੀ ਖਾਨ, ਆਬਿਦਾ ਪਰਵੀਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਸਤਾਦ ਸਲਾਮਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ 1977 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਈਡ ਆਫ ਪਰਫਾਰਮੈਂਸ ਅਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।