ਦਰਬਾਰਿ-ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਬੇਪਨਾਹ
 | |
| ਲੇਖਕ | ਅਰੁੰਧਤੀ ਰਾਏ |
|---|---|
| ਦੇਸ਼ | ਭਾਰਤ |
| ਭਾਸ਼ਾ | ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ |
| ਵਿਧਾ | ਗਲਪ |
| ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ | ਹਮੀਸ਼ ਹੈਮਿਲਟਨ (ਯੂਕੇ) ਅਲਫਰਡ ਏ ਨੋਫ (ਯੂਐਸ) |
| ਆਈ.ਐਸ.ਬੀ.ਐਨ. | 9781524733155 |
ਦਰਬਾਰਿ-ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਬੇਪਨਾਹ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕ ਅਰੁੰਧਤੀ ਰਾਏ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਵਲ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਪਲੇਠੇ ਨਾਵਲ, ਦਿ ਗੌਡ ਆਫ ਸਮਾਲ ਥਿੰਗਜ਼ ਦੇ 20 ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 2017 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ। ਇਸਦਾ 50 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[1][2] ਇਹ ਨਾਵਲ ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਤੰਗ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਨਵੇਂ ਉਸਰਦੇ ਮਹਾਂਨਗਰ ਦੀ ਰੂਪਰੇਖਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਜੰਗ ਲੜਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਘਾਟੀ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਭਗੌੜੇ, ਜੇਹਾਦੀਆਂ, ਸ਼ਹੀਦਾਂ, ਮੁਖਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਘੇਰਾ ਬਹੁਤ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਸੀਹ ਹੈ - ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਬਸਤਰ (ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਤੱਕ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਹਕੀਕਤਾਂ ਫਰੋਲਦੇ ਹਨ।
ਗਲਪ ਵੱਲ ਵਿੱਚ ਪਰਤਣ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਅਰੁੰਧਤੀ ਰਾਏ ਨੇ 2011 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਲੱਭਣੀ ਪਏਗੀ। ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਮਲਿਆਲਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਸੰਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੀਰੋ ਲੀਰ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ।”[3]
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦਕ ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤਦਬੀਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਨੇ ਛਾਪਿਆ ਹੈ।
ਪਲਾਟ
[ਸੋਧੋ]ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2002 ਦੇ ਗੋਧਰਾ ਕਾਂਡ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਤਕ ਦੀਆਂ, ਸਭ ਤੋਂ ਹਨੇਰੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹਿੰਸਾ-ਗ੍ਰਸਤ ਹਾਦਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।[4] ਰਾਏ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਿਸਾਤ ਵਿਛੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਟਰਸੈਕਸ ਔਰਤ (ਹਿਜੜਾ), ਵਿਦਰੋਹੀ ਆਰਕੀਟੈਕਟ, ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਮਕਾਨ-ਮਾਲਕ, ਜੋ ਖੁਫੀਆ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਪਰਵਾਈਜ਼ਰ ਹੈ - ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[5] ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ।[6]
ਪਾਤਰ
[ਸੋਧੋ]- ਅੰਜੁਮ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹੈ ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਿਜੜਾ ਹੈ। ਗੁਜਰਾਤੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਅੰਜੁਮ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਰਕਾਰੀ ਬਦਲਾਖੋਰ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਹੈ।[7][8] ਉਹ ਜਹਾਂਨਾਰਾ ਬੇਗਮ ਅਤੇ ਮੁਲਕਤ ਅਲੀ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਡੀਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਬੇਟੇ ਆਫਤਾਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ।
- ਮੁਲਕਤ ਅਲੀ ਜਹਾਂਨਾਰਾ ਬੇਗਮ ਦਾ ਪਤੀ ਅਤੇ ਆਫਤਾਬ ਦਾ ਪਿਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਹਕੀਮ, ਜੜੀ ਬੂਟੀਆਂ ਨਾਲ ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਡਾਕਟਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਹੈ। ਅਲੀ ਮੰਗੋਲ ਸਮਰਾਟ ਚੰਗੇਜ਼ ਖਾਨ ਦਾ - ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਜੰਮੇ ਪੁੱਤਰ, ਚਾਗਤਾਈ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਧਾ ਵੰਸ਼ਜ ਹੈ।
- ਜ਼ੈਨਬ ਇੱਕ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਲੜਕੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਜੁਮ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਪੌੜੀਆਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕਦੀ ਹੈ। ਜ਼ੈਨਬ ਨੂੰ ਖਵਾਬਗਾਹ ਵਿਖੇ ਪਾਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਫੈਸ਼ਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਦਾਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।
- ਸੱਦਾਮ ਹੁਸੈਨ (ਦਿਆਚੰਦ) ਜੰਨਤ ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਸੱਦਾਮ ਅਜੀਬ ਨੌਕਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ - ਮੁਰਦਾ ਘਰ ਵਿਚ, ਇੱਕ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ, ਬੱਸ ਕੰਡਕਟਰ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਅਖਬਾਰ ਵੇਚਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਨਿਰਮਾਣ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ' ਤੇ ਰਾਜ-ਤਰਖਾਣੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਵਜੋਂ। ਸੱਦਾਮ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਦੁਲੀਨਾ ਥਾਣੇ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਾਊਸ ਅਫਸਰ ਸਹਿਰਾਵਤ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।
- ਡਾ: ਅਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤੀ ਜੰਤਰ-ਮੰਤਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣਾ 10 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਵਰਤ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਿਊਜ਼ਲੈਟਰ ਕਢਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ "ਨਿਊਜ਼ ਐਂਡ ਵਿਊਜ਼" ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
- ਐਸ. ਤਿਲੋਤਮਾ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਸੀਰੀਆਈ ਈਸਾਈ ਮਾਂ ਮਰੀਅਮ ਈਪ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਤਿਲੋ ਤਿੰਨ ਆਦਮੀਆਂ- ਮੂਸਾ ਯੇਵਸੀ, ਨਾਗਰਾਜ ਹਰੀਹਰਨ ਅਤੇ ਬਿਪਲਬ ਦਾਸਗੁਪਤਾ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਡੇਵਿਡ ਕੁਆਰਟਰਮੇਨ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਨਾਟਕ ਨੌਰਮਨ, ਕੀ ਇਹ ਤੂੰ ਹੈਂ ? ਦੇ ਸੈੱਟ ਅਤੇ ਲਾਈਟਿੰਗ ਡਿਜ਼ਾਈਨ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਸੀ।
- ਨਾਗਰਾਜ ਹਰੀਹਰਨ ਨੂੰ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਨੌਰਮਨ ਵਜੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤਿਲੋ ਰਣਨੀਤਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਮੂਸਾ ਦੇ ਸੁਝਾ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਗਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
- ਬਿਪਲਾਬ ਦਾਸਗੁਪਤਾ ਨੇ ਨੌਰਮਨ, ਕੀ ਇਹ ਤੂੰ ਹੈਂ ? ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਗਾਰਸਨ ਹੋਬਾਰਟ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਸੀ? ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਲਈ ਡਿਪਟੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬਿਪਲਬ ਤਿਲੋ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਗਾ ਤੋਂ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਕਮਰਾ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।
- ਮੂਸਾ ਯੇਸਵੀ (ਕਮਾਂਡਰ ਗੁਲਰੇਜ) ਇੱਕ ਕਠੋਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਆਦਮੀ ਹੈ ਜੋ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਤਿਲੋ ਦਾ ਜਮਾਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਬੁਆਏਫਰੈਂਡ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੂਸਾ ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਬਣਨ ਅਤੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਪਰਤ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੂਸਾ ਨੇ ਅਰਿਫ਼ਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮਿਸ ਜੇਬੀਨ ਪਹਿਲੀ ਦਾ ਪਿਓ ਬਣਿਆ।
- ਬੇਗਮ ਅਰਿਫਾ ਯੇਸਵੀ ਮੂਸਾ ਯੇਸਵੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੈ। ਮੂਸਾ ਅਰਿਫਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਟੇਸ਼ਨਰੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ' ਮਿਲਿਆ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਗ੍ਰਨੇਡ ਵਿਸਫੋਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਮੇਜਰ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਅੱਤਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ। ਮਸ਼ਹੂਰ ਵਕੀਲ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਜਾਲਿਬ ਕਾਦਰੀ ਦਾ ਕਾਤਲ। ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕੀਤੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ।
- ਕਾਮਰੇਡ ਰੇਵਤੀ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਗੋਦਾਵਰੀ ਜ਼ਿਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਓਵਾਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਉਹ ਉਦਿਆ (ਮਿਸ ਜੇਬੀਨ ਦੂਜੀ) ਦੀ ਮਾਂ ਹੈ। ਰੇਵਤੀ ਉਦਿਆ ਨੂੰ ਜੰਤਰ-ਮੰਤਰ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ
[ਸੋਧੋ]- 2017 ਹਿੰਦੂ ਸਾਹਿਤ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ੌਰਲਿਸਟ[9]
- 2017 ਮੈਨ ਬੁੱਕਰ ਪ੍ਰਾਈਜ਼ ਦੀ ਲੰਮੀ ਸੂਚੀ[10]
- 2018 ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁੱਕ ਆਲੋਚਕ ਸਰਕਲ ਅਵਾਰਡ ਫਾਈਨਲਿਸਟ[11]
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Kakutani, Michiko (June 5, 2017). "Arundhati Roy's Long-Awaited Novel Is an Ambitious Look at Turmoil in India". The New York Times. Retrieved June 10, 2017.
- ↑ Mahajan, Karan (June 9, 2017). "Arundhati Roy's Return to the Form That Made Her Famous". The New York Times. Retrieved June 10, 2017.
- ↑ https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2017/07/arundhati-roys-fascinating-mess/528684/
- ↑ Clark, Alex (June 11, 2017). "The Ministry of Utmost Happiness by Arundhati Roy review – a patchwork of narratives". The Guardian. Retrieved 2017-07-24.
- ↑ Van Niekerk, Annemarie (June 25, 2017). "Arundhati Roy beschrijft de zwartste bladzijden van de Indiase geschiedenis". Trouw (in ਡੱਚ).
- ↑ Sehgal, Parul. "Arundhati Roy's Fascinating Mess". Retrieved August 30, 2017.
- ↑ "Gurpreet Singh: Arundhati Roy's The Ministry of Utmost Happiness gives voice to the other India". Retrieved August 30, 2017.
- ↑ Clark, Alex (June 11, 2017). "The Ministry of Utmost Happiness by Arundhati Roy review – a patchwork of narratives". The Guardian. Retrieved August 30, 2017.
- ↑ "The Hindu Prize 2017 shortlist is out". The Hindu. October 28, 2017. Retrieved October 29, 2017.
- ↑ "Man Booker Prize announces 2017 longlist - The Man Booker Prizes". Archived from the original on 2019-03-02. Retrieved 2019-10-28.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ Press Trust of India (23 January 2018). "Arundhati Roy and Mohsin Hamid among five finalists for top US book critics award". Hindustan Times.